Toshbaqalar Xitoy mifologiyasida

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ming davridagi Pekin rasadxonasida qurolli sharni (osmon sferasi modeli) ushlab turuvchi toshbaqa (1439), toshbaqa haqidagi afsonalardan ilhomlangan motiv.
„Ajdaho baliqlari va sehrli toshbaqa“ (龙鱼神龟), Chjanszyan (Guandun viloyati) shahridagi monumental majmua.

Toshbaqa turli koʻrinishlarida Xitoy mifologiyasida muhim oʻrin tutadi. Uning tasviri Xitoy sanʼatining bir nechta anʼanaviy motivlarida, jumladan „shimolning qora toshbaqasi“ Xuanwu, bisi matnli toshbaqa va feng shui bezaklari sifatida mashhur boʻlgan „ajdar toshbaqasi“da aks ettirilgan.

Xitoy xalqi toshbaqalar bilan qadimdan tanish. Toshbaqa turlarining goʻshti delikates hisoblanadi; ularning plastronlari (qobiqning pastki qoplamalari) anʼanaviy xitoy tabobatida keng qoʻllanadi[1].

Toshbaqa koinot modeli sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina tadqiqotchilarning fikriga koʻra, toshbaqa gumbazli karapas (yuqori qobiq qalqoni) va tekis plastron (pastki qalqon) bilan koinotning qadimgi xitoycha tasviriga oʻxshaydi — dumaloq osmon va tekis kvadrat shaklidagi yer (天圆地方)[2][3][4]. Ushbu gipoteza tarafdorlari (Sarah Allan, Liu Fengjun va boshqalar) keltirgan dalillardan biri Shang bronza idishlarida [5] tasvirlangan toshbaqalar va qabrlardagi epitaflar (muzji) bilan toshbaqa shaklidagi haykalchalardagi naqshlarning talqinidir[4].

Ming davridagi Pekin rasadxonasida qurolli shar (osmon sferasi modeli) (1439)

Shu sababli, boshqa baʼzi xalqlar singari toshbaqa ham qadimgi Xitoy afsonalarida dunyoning yaratilishi bilan bogʻliq[6][3] boʻlganligi ajablanarli emas. Bir qator variantlarda mavjud boʻlgan keng tarqalgan afsonaga koʻra (masalan, „Huainanzi“ toʻplamida eramizdan avvalgi 139 yil yoki „Lunhen“ (論衡) toʻplamida miloddan avvalgi 80-yilda yozilgan) yoki keyingi kitobda „Le-tszi“, jang paytida xudolar osmon suyanadigan toʻrtta ustunni sindirib, samoviy olov va toshqin butun hayotni yoʻq qilish arafasida boʻlganida, maʼbuda Nuva Yerni quyidagi tarzda qutqardi. U besh xil rangdagi toshlarni yigʻdi, ularni eritdi va osmondagi teshiklarni yamab qoʻydi, ular orqali yerga suv va olov quyildi. Keyin u bahaybat toshbaqaning oyoqlarini kesib tashladi va ularni yerning burchaklariga qoʻydi va ular bilan osmonni koʻtardi[3]. Shunday qilib, Lionel taʼkidlaganidek, „Xitoy Atlasi (Atlanti) ulkan dengiz toshbaqasi edi“[7].

Le Tszining soʻzlariga koʻra, ao toshbaqasini faqat Nuva tutmagan. Oliy xudo[8] dengiz xudosi Yuqiangga (禺彊) togʻlarni ushlab turish uchun oʻn beshta toshbaqa tutishni buyuradi. Ammo Longbo mamlakatidan boʻlgan gigant (Xitoycha soʻzma-soʻz: 龍伯之國 — „Ajdaho shahzodaning mamlakati“) ulardan oltitasini ushlab, uyiga olib ketdi, folbinlik qildi. Natijada, ikkita togʻ — Daiyu (岱輿) va Yuanjiao (員嶠) shimolga suzib ketdi va choʻkib ketdi. Qolgan uchta togʻ orollari qolgan toshbaqalar tomonidan ushlab turilib, suv ostida qoldi. Gigant tomonidan yetkazilgan zarar uchun jazo sifatida, Xudo Longbo mamlakati va uning aholisining hajmini juda kamaytirdi[9][10][11].

Quanchjoudagi odatiy „toshbaqa qabr toshi“

Boshqa bir rivoyatga koʻra, „sehrli toshbaqa“ (神龟[12]) bir vaqtlar Luo daryosi (Lohe, Luo) suvlaridan paydo boʻlgan, uning qobigʻida belgilar qoʻyilgan boʻlib, u sehrli kvadrat „loshu“ nomi bilan mashhur boʻlgan. Loshu allaqachon Konfutsiy kanonining „Oʻzgarishlar kitobi“ va „Analektlari“da eslatib oʻtilgan, ammo uning oʻziga xos shakli bizga faqat 12-asr feng shui ustasining asarlarida yetib kelgan[13].

Toshbaqa qobigʻidagi folbinlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir qator tadqiqotchilarning fikriga koʻra, toshbaqaning dunyo modeli sifatida shakli uning qobigʻini fol ochish uchun sevimli materialga aylantirgan. Yassi va yozish uchun qulayroq boʻlgan plastron fol ochish uchun ishlatilgan[1]. Qoramollarning yelkalari fol ochish suyaklari sifatida ham ishlatilgan boʻlsa-da, qadimgi xitoy adabiyotida uchraydigan fol ochishning umumiy nomi „guice“ (龜策), bu toshbaqaning bashorati (龜) degan maʼnoni anglatadi.

Qadimgi Xitoy adabiyotida koʻpincha „sehrli“ (yoki „muqaddas“, „ilohiy“) toshbaqalar (神龜) tilga olinadi, ularning qobigʻida fol ochish ayniqsa yaxshi natijalar beradi[14]. Aytgancha, arxeologlar toshbaqalar haqiqatan ham Shan hukmdorlariga oʻlpon sifatida topshirilganligini tasdiqlaydilar — ular orasida Birmadan yaqinroq boʻlmagan turlarning vakillari ham bor edi![6] Sima Qian „Tarixiy eslatmalar“ning boblaridan birini toshbaqa folbinlariga bagʻishlagan[15].

Osmon toshbaqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Ajdaho toshbaqasi“ tasvirlangan odatiy zamonaviy suvenir (haykallar uslubida (bisi va boshqalar) Qing davri)

Fujianning qirgʻoq hududlarida (Xiamen, Quanzhou) dafn etilgan toshbaqalarning qiziqarli assotsiatsiyasi rivojlangan. Toshbaqa qobigʻi shaklida qabr toshlarini qurish anʼanasi mavjud. Olimlar koʻpincha bu odat toshbaqalarning uzoq umr koʻrishi bilan bogʻliqligi va koʻmilganlarning avlodlari uchun koʻp yillik hayotni taʼminlash uchun moʻljallanganligi haqida bahslashdi.[16]

Zamonaviy feng shuidagi toshbaqa[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toshbaqa antik davrning „toʻrtta dono mavjudot“ (si-lin) dan biri sifatida ramziyligi zamonaviy feng shui amaliyotchilari orasida mashhurligini saqlab qoldi[17][18].

Anʼanaviy xitoy tibbiyotida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haqiqiy toshbaqalarning goʻshti va ularning qobigʻi anʼanaviy xitoy tibbiyotida ikki ming yildan ortiq vaqt davomida ishlatilgan. Xususan, toshbaqa qobigʻi va dorivor oʻtlardan tayyorlangan guilinggao (guilinggao) sifatida tanilgan jele bugungi kungacha mashhur boʻlib qolmoqda.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Allan 1991, s. 1, 103-104, 173
  2. ↑ Allan 1991, s. 75, 104-106
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Меланьин 2001.
  4. ↑ 4,0 4,1 Dien (2007), str. 206—207. Arxeolog, na kotorogo ssilaetsya avtor kak na storonnika teorii o cherepaxe kak podobie Vselennoy — Lyu Fenszyun (刘凤君, Liu Fengjun)
  5. ↑ Allan 1991, s. 107; fotografii sosudov na illyustratsiyax 20 (str 108), 22 (str 110), 55(b) (str 169)
  6. ↑ 6,0 6,1 Allan 1991, s. 103—105
  7. ↑ Giles 1912.
  8. ↑ U Ле-цзы, prosto 帝, Di
  9. ↑ 列子 (Le-szi), 5. Angliyskiy perevod sootvetstvuyuщego abzatsa — Angus C. Graham. The Book of Lieh-tzǔ: A Classic of Tao. New York: Columbia University Press, 1960 — 97-98 bet. ISBN 0-231-07237-6. 
  10. ↑ „Миф о пяти священных горах“. China ABC. Международное радио Китая (2016). Qaraldi: 2019-yil 27-mart.
  11. ↑ „龙伯钓鳌“ (zh). 百度百科. Qaraldi: 2019-yil 27-mart.
  12. ↑ Napr. v antologii „Obshirnie zapisi godov Velikogo mira“ (Taypin guanszi) (en), zh:s:太平廣記/卷第013: "大禹时神龟背上六十五个字的 „洛书“" — "65 znakov „loshu“, uvidennix (?) Velikim Yuem na spine volshebnoy/bojestvennoy cherepaxi"
  13. ↑ Carus, Paul (1907), Chinese thought; an exposition of the main characteristic features of the Chinese world-conception, 48–49-bet
  14. ↑ John Hill, Notes to „The Peoples of the West“ from the „Wei lue“", primechanie 12.12 (7)
  15. ↑ 《史记•龜策列傳》 („Shi Tszi: Guyse Lechjuan“: Biografiya gadalщikov na cherepaxax)
  16. ↑ Groot, Jan Jakob Maria de. The Religious System of China. Brill Archive, 1892 — 1082—1083 bet. 
  17. ↑ Великие талисманы Фэн-шуй. Лениздат, 2006 — 320 bet. ISBN 5-289-02287-2. 
  18. ↑ Sm. naprimer oblojku knigi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Toshbaqalar_Xitoy_mifologiyasida&oldid=4218581" dan olindi