Tolengit
Tolengit — qozoq jamiyatidagi urugʻ, xon va sultonlar xizmatida boʻlgan. Ular uch juzning birortasiga ham kirmaydi. Qozoq davlatida ular alohida tabaqa va xon hokimiyatining ishonchli tayanchi boʻlgan.
Etnonimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tolengit etnonimi (tulengut, telenget, tolengut) qozoqlar tomonidan oyrat-qalmoqlardan oʻzlashtirilgan[1] va Oyrat urugʻi Telengut (dolongut) nomi bilan bogʻliq[2]. Telengut nomi, oʻz navbatida, qadimgi tele[3] va dolange[4] etnonimlaridan kelib chiqqan. J. Hamilton koʻrsatganidek, „tele“ soʻzi qadimgi moʻgʻulcha „tegreg“[5] — „arava“[6][7] soʻzining xitoycha transkripsiyasidir. Dolongut etnonimining shakli moʻgʻulcha doloon (yetti) raqami bilan bogʻliq[8].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozoqlar tarkibidagi tolengitlar jungorlar va qalmoqlar kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan avlodlar qatoriga kiradi[9]. Tolengitlar sobiq jungor (qalmoq) harbiy asirlari tabaqasi boʻlib, ulardan xon otryadi, tansoqchilari va saroy xizmatchilari tuzilgan[10]. Maʼlumki, Kenesarining tolengitlari unga bobosi Ablayxondan oʻtgan va asosan qalmoqlardan iborat boʻlgan[11].
Shokarim Xudoyberdievning yozishicha, tolengitlarning (tulengut) uzoq ajdodlari Tolet (Tulet) koʻlida yashagan Oltoy togʻi qalmoqlaridir. Shokarim yozganidek, „Qozoqlar Tolengitlarni Oʻrta Juzdagi argʻinlarning ajdodi — Kodan-tayshaning oʻgʻli Dairxoʻjaning qullari, deyishadi“. Shokarimning fikricha, ular qozoqlar va qalmoqlar oʻrtasidagi janglar davridan asirga olingan qalmoqlardir. Abulgʻoziyning soʻzlariga qaraganda, tolengit soʻzi oyrat-qalmoqlarni ham, xon tolengitlarini ham anglatgan[12].
M. A. Sarsembaev fikriga koʻra, qozoq asirligiga tushib qolgan jungorlar qul boʻldi. Keyin ularning baʼzi qismi, yaʼni jangchi boʻlib tanilganlari, Tulengutlar deb nomlangan alohida ijtimoiy joyni egallagan. XVIII-asrda tulengutlar asosan sultonlar va xonning harbiy xizmatkorlari edi. XIX-asrda ular sultonlarga qaram boʻlgan xalqlar qatorida qolishda davom etgan[13].
Agar XVIII-asrda tulengutlar faqat „oq suyak“ vakillari — sultonlar va xonlar bilan boʻlishi mumkin boʻlsa, XIX asrda tulengutlarga ega boʻlish huquqi asta-sekin „qora suyak“ — biylar va oqsoqollargacha kengaydi. XIX-asrda Oʻrta Juz yerlarida Tulengut volosti tashkil topdi[13].
Huquqlari va majburiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
M. A. Sarsembaev yozganidek, „Tulengutlar krepostnoy boʻlmagan, deb taʼkidlash mumkin“. Ular xon yoki sulton qoshidagi ijro apparati edi. Ular koʻchmanchi davlatda ijroiya hokimiyatining tashkiliy-huquqiy mexanizmi ishini taʼminlaganlar. Tulengutlar xonning nukerlari, tan soqchilari, xon gvardiyasi, sud va ijroiya hokimiyati qarorlarini ijro etuvchi, diplomatik elchilar, soliq yigʻuvchilar[13] vazifalarini bajarganlar.
Joylashuvi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hozirgi vaqtda ular asosan Shimoliy-Gʻarbiy Qozogʻiston hududlarida, Rossiya Federatsiyasining Yevropa qismining Janubiy-Sharqiy qismida yashaydilar.
Uran va tamgʻa[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tolengit naslidagi Uran, Tore naslidagi — Arxar kabi. Tamgʻa ham Tore urugʻinikiga oʻxshaydi.
Vakillari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Dina Nurpeisova;
- Jautikov, Orymbek Axmetbekovich;
- Kajgaliev, Shamgon Sagiddinovich;
- Alimqulov, Taken;
- Baybek (Botir).
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Бекмаханов Е. Б.. Присоединение Казахстана к России. Изд-во Академии наук СССР, 1957 — 62 bet.
- ↑ Зориктуев Б. Р.. Этническая история народов Южной Сибири и Центральной Азии. ВО «Наука», 1993 — 140 bet.
- ↑ Мир Центральной Азии: Археология, этнология. Изд-во БНЦ СО РАН, 2002 — 126, 130 bet. ISBN 978-5-7925-0107-2.
- ↑ Бичурин Н. Я.. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Рипол Классик, 2013 — 175 bet. ISBN 978-5-458-39135-1.
- ↑ Кляшторный С. Г.. Степные империи древней Евразии. Филологический факультет Санкт-Петербургского гос. университета, 2005 — 59 bet. ISBN 978-5-8465-0246-8.
- ↑ Лувсандэндэв А.. Монголо-русский словарь, Москва, 1957 — 443 bet.
- ↑ Шабалов А. С.. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014 — 8—22 bet.
- ↑ Nanzatov B. Z. Etnogenez zapadnix buryat (VI—XIX vv.). — Irkutsk, 2005. — S. 62. — 160 s. — ISBN 5-93219-054-6.
- ↑ Труды Евразийского общества генетической генеалогии. Генетическая история народов Евразии. Litres, 2017 — 198 bet. ISBN 9785040141371.
- ↑ Корниенко А. В. Загадки истории. Лжеправители. Directmedia, 2014 — 168 bet. ISBN 9789660356672.
- ↑ Кенесарина Н. А.. О деятельности Кенесары Хана по царским документам. "Наш мир", 2001 — 181 bet.
- ↑ Шакарим. Мое время. Астана: Аударма, 2010 — 299 bet.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Сарсембаев М. А.. Туленгуты, кулы в казахском обществе // Казахское ханство как суверенное государство средневековой эпохи. Астана: ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 2015 — 67—72 bet. ISBN 978-601-7366-19-3.