Toʻqay feruzaqanoti
| To‘qay feruzaqanoti | |
|---|---|
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Boʻgʻimoyoqlilar |
| Sinf: | Hasharotlar |
| Turkum: | Kapalaklar |
| Oila: | Feruzaqanotlilar |
| Urugʻ: | Glaucopsyche |
| Binar nomi | |
| Glaucopsyche charibdis (Staudinger, 1886) | |
To‘qay feruzaqanoti[1] ( lotincha: Glaucopsyche charibdis) —feruzaqanotlilar oilasiga mansub kunlik kapalak[2].
Lotincha nomining kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turning lotincha nomi - charibdis - yunon mifologiyasidan dengiz mahluqi Xaribda nomiga qo‘yilgan. Qadimgi yunon eposidagi Xaribda hamma narsani yamlamay yutadigan dengizning timsoli bo‘lgan (etimologik jihatdan Xaribda "o‘pqon, girdob" degan ma’noni anglatadi). Odisseyda Xaribda dengiz ma’budi sifatida tasvirlangan, u qoya ostidagi bo‘g‘ozda yashagan va Skillaga xizmat qilgan.
Ta’rif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bunday kapalak turlarining erkaklarida oldingi qanot uzunligi 22-32 mm, urg‘ochilarda 21-30 mm ga bo‘ladi. Erkaklarning yuqori tomonidagi qanotlari binafsha rangga ega ko‘k va juda tor bo‘lmagan tashqi chegarasi bilan qora-jigarrang. Qanotlarning pastki qismi kulrang. Oldingi qanotlarida median hujayraning oxirida ko‘ndalang cho‘zilgan ko‘zcha va bir oz egilgan katta qora-jigarrang “ko‘z” qatori bor. Orqa qanotlarning pastki qismida chiziqli "ko‘z" bor. Urg‘ochi qanotlarining tepa qismi jigarrang, ba’zida tangalari moviy tus olgan bo‘ladi.
Tarqalishi va yashash joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turlarning tarqalishi O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston kabi mamlakatlar hududini qamrab oladi[1]. O‘zbekistonda kapalaklar Surxondaryoning Ko‘qayti va Oqqo‘rg‘on qishloqlari yaqinidagi yaylovda, Samarqand shaharlari yaqinidagi Zarafshon daryosining tekisligida, shuningdek, Qizilqumning Amudaryoga tutash qismlari, Markaziy Farg‘ona. O‘zbekistondan tashqarida: Tojikiston, Turkmaniston.
To‘qay feruzaqanotining yashash joylari pasttekislik daryolari va ularning atrofidagi to‘rang‘i to‘qay o‘rmonlari, daryo yoki vohadagi ser o‘rmonlari, cho‘l va chala cho‘l daryolarining vodiylari va tekisliklari bo‘lib, bu yerda qurtlarning ozuqa o‘simligi o‘sadi. Bu tur sug‘orish kanallari va ariqlar qirg‘oqlari bo‘ylab sug‘oriladigan yerlarga qaytadan kirib borishi mumkin[1].
Hayot tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turlarning turmush tarzi kam o‘rganilgan. Bir yilda bir marta nasl beradi. To‘qay feruzaqanotining uchish vaqti aprel-may oylariga to‘g‘ri keladi. Urg‘ochilar juftlashgandan so‘ng dukkaklilar oilasiga mansub ko‘p yillik o‘t o‘simligi — qizilmiya Glycyrrhiza glabra bo‘lgan ozuqa o‘simligining turli qismlariga birin-ketin tuxum qo‘yadi.
Ilgari bu tur o‘z yashash joylarida keng tarqalgan edi, ammo so‘nggi o‘n yilliklarda ularning soni keskin kamaydi.
Cheklovchi omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Inson xo‘jalik faoliyati natijasida to‘qay o‘rmonlari va ozuqa o‘simligining nobud bo‘lishi kiradi.
Muhofaza etish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tur O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan – 2-maqom: “Zaif, qisqarib borayotgan, mozaik jihatdan keng tarqalgan Janubiy Turon endemik turlari”[1]. Zarafshon va Qizilqum qo‘riqxonalari hududida muhofaza qilinadi. Zarafshon Milliy tabiat bog‘i va Qizilqum qo‘riqxonasida muhofaza ostiga olingan; yashash joylari, soni va yashash tarzini mukammal o‘rganish lozim.