Sport psixiatriyasi
Sport psixiatriyasi — bu sportchilardagi ruhiy kasalliklarni davolash va oldini olishga qaratilgan tibbiy mutaxassislik boʻlib, ularning samaradorligini oshirish uchun turli usullardan foydalanishga yordam beradi.[1] Birinchi marta adabiyotlarda 1967-yilda tilga olingan, bu sport psixologiyasi kabi boshqa sohalarga tayanadigan rivojlanayotgan soha hisoblanadi.[2][3]
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sport psixiatriyasiga oid birinchi nashr 1967-yilda shifokor va tennischi Arnold R Beysser tomonidan yozilgan.[4] Yigirma yil oʻtgach, u yana adabiyotda JH Rik Massimino tomonidan koʻtarildi va 1992-yilda ixtisoslikni rasman ishga tushirganligi bilan mashhur boʻlgan Kaliforniyalik psixiatr Daniel Begel tomonidan yana eslatib oʻtildi. Soha rivojlanib borgan sari, Butunjahon psixiatriya assotsiatsiyasi oxir-oqibat jismoniy mashqlar va sport psixiatriyasi boʻlimini yaratdi va boshqa mamlakatlarda, jumladan, Britaniya va Germaniyada qiziqish uygʻotdi.[3]
Xalqaro Sport Psixiatriya Jamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
1994-yilda Begel Xalqaro Sport Psixiatriya Jamiyatiga (ISSP) asos solgan. Tashkilot ushbu sohaning afzalliklarini butun sport jamoatchiligiga yoyish va sportda ruhiy salomatlikni rivojlantirishga qaratilgan. 2020-yilda ISSP aʼzoligi vaqti-vaqti bilan tibbiyot talabalari, rezidentlar, psixiatrlar va boshqa tibbiyot xodimlari uchun ochiq.[5]
Talablar[tahrir | manbasini tahrirlash]
2018-yildan boshlab sport psixiatri boʻlish talablari har qanday psixiatr uchun bir xil. Biroq, bunga qoʻshimcha ravishda, ular individual va jamoaviy madaniyatdan xabardor boʻlishlari, shuningdek, dori-darmonlarni buyurishga sportdagi doping nuqtai nazaridan yondashishlari kerak.[4]
Professional farqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Antonia Baumning soʻzlariga koʻra, sport psixologlari va psixiatrlar oʻrtasidagi farqlar shundaki, ikkala soha ham sportchilarning ish faoliyatini yaxshilashga qaratilgan boʻlsa-da, psixiatriya ham psixopatologiyaga eʼtibor qaratadi va ishlash muammolaridan koʻra chuqurroq muammolarni ochishga harakat qiladi. Bundan tashqari, psixiatrlar psixotrop dorilarni buyurishlari mumkin.[6]
Umumiy oʻrganish yoʻnalishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sport psixiatrlari bilan aloqada boʻlishi mumkin boʻlgan sportchilarda eng koʻp uchraydigan ruhiy kasalliklardan baʼzilari ruhiy kasalliklar (masalan, katta depressiv buzuqlik, bipolyar buzuqlik), xavotir kasalliklari (jumladan, ijtimoiy tashvish buzilishi, obsesif-kompulsiv buzuqlik, ovqatlanish buzilishi, diqqat yetishmasligi) giperaktivlik buzilishi (DEHB) va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish) va miya chayqalishi, tana dismorfik buzilishi, travmatik miya shikastlanishlari (TBI) va surunkali travmatik ensefalopatiya (CTE) kabi sportga xos boʻlganlar.[1][3]
Ovqatlanish va tanadagi dismorfik kasalliklar ayollarda gimnastika yoki figurali uchish kabi tashqi koʻrinishga urgʻu beradigan sport turlarida koʻproq uchraydi. Giyohvand moddalarni isteʼmol qilish odatda sport jamoasida uchraydi. Maʼlumotlarga koʻra, kollej sportchilari spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish qobiliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatishiga qaramay, umumiy aholiga qaraganda yuqori darajada isteʼmol qiladilar. Anabolik steroidlar ham sportchilar orasida keng qoʻllaniladigan moddadir. Bu sportchilarga tezroq mashq qilish va tiklanish vaqtida yordam beradi, lekin asabiylashish va kayfiyatning oʻzgarishi kabi psixiatrik yon taʼsirga ham ega boʻlishi mumkin.[1] Giyohvand moddalarni suiisteʼmol qilish elita sportchilarni tashvishga solmoqda.[7]
Koʻp ishlatiladigan texnikalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sportchilar boshidan kechirgan koʻplab ruhiy kasalliklarni davolash usullari orasida psixotrop dorilar, shuningdek, sportchining oʻziga xos holati va hayotiga qarab, psixoterapiya, psixotaʼlim, maslahat va oilaviy terapiya kiradi .[3]
Psixotrop dorilar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Odatda, sport psixiatrlari sedativ boʻlmagan dori-darmonlarni tanlaydilar[8], chunki ular ogʻirlik va tana yogʻining koʻpayishi, harakatsiz xatti-harakatlar, insulin sezgirligining pasayishi, yurak muammolari kabi nojoʻya taʼsirlarni keltirib chiqarishi ehtimoli kamroq.[3] Sportchilarning natijalariga taʼsiri, shuningdek, turli sport ligalarining antidoping qoidalarini ham hisobga olish kerak. Butunjahon antidoping agentligi (WADA) umuman taqiqlangan moddalar roʻyxatini taqdim etadi va har bir liganing ixtiyoriga koʻra, yanada qattiqroq kod qoʻshiladi.[1]
Keng qoʻllaniladigan dori-darmonlarga antidepressantlar (masalan, bupropion), kayfiyat stabilizatorlari, antikonvulsanlar (masalan, litiy), anksiyolitiklar (masalan, benzodiazepinlar), psixostimulyatorlar yoki DEHB dorilari (masalan, dekstroamfetamin) va baʼzida tinchlantiruvchi gipnozlar va antipsikotiklar kiradi .[1]
Ruhiy salomatlik stigmasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshqalarga qaraganda professional sportda ruhiy salomatlikni yaxshilash uchun yordam soʻrash koʻpincha qoralanadi.[7] Sportchilar birinchi navbatda psixologlardan yordam soʻrashadi yoki umuman yordam soʻramaydilar va ruhiy salomatlik bilan bogʻliq jiddiy muammolar tan olinmasligi mumkin. Shunday qilib, sport psixiatrlarining yana bir roli sportchilarning ruhiy salomatligini stigmatizatsiya qilish va mustahkamlashga yordam berishdir.[1][6]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Reardon, Claudia L.; Factor, Robert M. (2010-11-01). „Sport Psychiatry“. Sports Medicine (inglizcha). 40-jild, № 11. 961–980-bet. doi:10.2165/11536580-000000000-00000. ISSN 1179-2035. PMID 20942511. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":2" defined multiple times with different content - ↑ „Sports psychiatry: mental health and mental disorders in athletes and exercise treatment of mental disorders“. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. 269-jild, № 5. August 2019. 485–498-bet. doi:10.1007/s00406-018-0891-5. PMID 29564546.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Ströhle, Andreas (2019-08-01). „Sports psychiatry: mental health and mental disorders in athletes and exercise treatment of mental disorders“. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 269-jild, № 5. 485–498-bet. doi:10.1007/s00406-018-0891-5. ISSN 1433-8491. PMID 29564546. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":0" defined multiple times with different content - ↑ 4,0 4,1 McCabe. „The importance of being a sports psychiatrist | BJSM blog — social mediaʼs leading SEM voice“ (en-US). BJSM blog — social mediaʼs leading SEM voice (2018-yil 13-avgust). Qaraldi: 2020-yil 29-fevral.
Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":1" defined multiple times with different content - ↑ „International Society for Sports Psychiatry - Home“. sportspsychiatry.org. Qaraldi: 2020-yil 27-fevral.
- ↑ 6,0 6,1 „Sport Psychiatry: An Emerging Specialty“ (en-US). Psychiatry Advisor (2016-yil 7-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 29-fevral.
Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":3" defined multiple times with different content - ↑ 7,0 7,1 „The Mental Health of Elite Athletes: A Narrative Systematic Review“. Sports Med. 46-jild, № 9. September 2016. 1333–53-bet. doi:10.1007/s40279-016-0492-2. PMC 4996886. PMID 26896951. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "Rice2016" defined multiple times with different content - ↑ „Psychiatric medication preferences of sports psychiatrists“. Phys Sportsmed. 44-jild, № 4. November 2016. 397–402-bet. doi:10.1080/00913847.2016.1216719. PMID 27463033.
Qoʻshimcha oʻqish[tahrir | manbasini tahrirlash]
- „Child and adolescent sports psychiatry in the US“. Int Rev Psychiatry. 28-jild, № 6. December 2016. 556–563-bet. doi:10.1080/09540261.2016.1197189. PMID 27352924.
- Currie, Alan. Sports psychiatry. Oxford: Oxford University Press, 2016. ISBN 978-0-19-105382-5. OCLC 958096512.
- Glick, Ira D.. The ISSP Manual of Sports Psychiatry. Routledge, 2018-01-19. ISBN 978-1-351-81335-8.
- Currie, Alan; Johnston, Allan (2016). „Clinical sports psychiatry: an international perspective“. International Review of Psychiatry (Abingdon, England). 28-jild, № 6. The International Review of Psychiatry Sports Psychiatry 2016: A Developing Field. 587–594-bet. doi:10.1080/09540261.2016.1197188. PMID 27347772.