Sharqiy gorilla
Sharqiy gorilla (lotincha: Gorilla beringei) — gominidlar oilasining (Hominidae) gorilla (gorilla) jinsiga mansub primatlar turi. Maxsus nom hayvonni Virunga togʻlarida birinchi marta kashf etgan nemis ofitseri Fridrih Robert fon Beringe (1865-1940) sharafiga berilgan[1].
Sovet zoologlari birinchi marta 1976 yilda tabiatda togʻ yoki sharqiy gorillalarni koʻrishgan va tasvirlashgan[2][3].
Sharqiy gorilla turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sharqiy gorilla turlari ikkita kichik turdan iborat:
- Gorilla beringei beringei Matschie, 1903 — Sharqiy togʻ gorilla. Aholi soni tahminan 700 kishi. Ruanda vulqoni otrofida, Uganda va Kongo Demokrativ Respublikasida uchratsa boʻladi.
- Gorilla beringei graueri Matschie, 1914 — Sharqiy tegizlik gorillasi. Togʻ gorillasiga karaganda kamroq xavf ostida. Aholi soni 5000 kishi. Konga va Uganda past yotgan qisimlarida uchtatsa boʻladi.
Tashqi ko'rinish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sharqiy gorilla katta bosh, keng ko'krak va uzun oyoqlarga ega. Burun tekis, burun teshiklari katta. Sochlar asosan qora rangda, koʻk, mavimsi soyaga ega, togʻ gorilla erkaklarning orqa qismida kumush chiziq bor. Mo'ynasi yuz, ko'krak, kaft va oyoqlardan tashqari deyarli butun tanani qoplaydi. Yoshi bilan u kulrang rangga oʻzgaradi.
Tog' gorillalari pasttekislik qarindoshlariga qaraganda biroz kichikroq. Erkaklar urgʻochilarga qaraganda ancha katta. Voyaga etgan erkakning tana vazni o'rtacha 160 kg, ba'zan esa 220 kg ga etadi. Urgʻochilarning vazni 70-114 kg. Tana uzunligi erkaklarda 185 sm, ayollarda 150 sm.
Xulq-atvori[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ular dominant erkak, uning urgʻochilari va bolalaridan iborat oilaviy guruhlarda yashaydilar. Guruh hajmi gʻarbiy gorillalarnikidan kattaroq, oʻrtacha 35 kishi. Hudud chegaralari qoʻriqlanmaydi, biroq bir guruh boshqasi bilan uchrashganda kurshlar sodir boʻlishi mumkin.
Urgʻochilar juftlash mavsumi oldidan uy guruhidan boshqasiga o'tadilar. Bu odatda 8 yoshda sodir boʻladi. Koʻpincha ular yolgʻiz erkaklarga qoʻshilib, yangi guruh yaratadilar. Erkaklar oʻzlari oʻsgan oilani 11 yoshida tark etishadi. Ular koʻp vaqtlarini yolgʻizlikda oʻtkazadilar va 15 va undan katta yoshda oʻz oilalarini yaratadilar.
Ular ildiz, barg, poʻstloq, yogʻoch, gullar, meva va oʻsimlik poyalari, baʼzan umurtqasiz hayvonlar va qoziqorinlar bilan oziqlanadi.
Sharqiy gorillalar uchun aniq naslchilik mavsumi yoʻq. Urgʻochilar 3-4 yilda bir marta bola tugʻadilar, chunki homiladorlik va yosh bolalarni tarbiyalash uzoq davom etadi. Homiladorlik 8,5 oy davom etadi. Bitta chaqaloq tugʻildi. Yangi tugʻilgan chaqaloqlarning terisi kulrang-pushti rangga ega va tugʻilgandan 9 hafta oʻtgach emaklay oladi. Sutdan ajratish 3,5 yoshda sodir boʻladi. Ayollarda jinsiy etuklik 10 yoshda, erkaklarda 15 yoshda sodir bo'ladi. O'rtacha umr ko'rish 40-50 yil.
Yoyish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sharqiy gorillalar Kongo Demokratik Respublikasi sharqidagi pasttekislik va togʻli subalp oʻrmonlarida, janubi-gʻarbiy Uganda, Ruandada va Lualaba daryosi va Edvard va Tanganika koʻllari orasidagi hududda keng tarqalgan. Zich oʻtli axlatli oʻrmonlarni afzal koʻring
Qoʻriqlash statusi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Togʻ gorillalari Ruanda, Uganda va Kongo Demokratik Respublikasida ikkita alohida subpopulyatsiyada yashaydi. 2003-yilda Virunga subpopulatsiyasi 380 kishiga baholandi, bu 1989-yilga nisbatan 60 kishiga koʻp. Biroq, bu oʻsish koʻproq himoyalangan va ekologik jihatdan boy hududda joylashgan gorillalarning faqat bitta guruhi bilan cheklangan. 1997-yildan 2003-yilgacha Bwindi milliy bogʻidagi kichik populyatsiyalar soni 300 dan 320 ga koʻpaygan deb taxmin qilingan boʻlsa-da, 2006-yilgi ma'lumotlarga koʻra parkda atigi 300-maymun yashaganligini koʻrsatdi. Barcha toʻrt guruhdagi umumiy aholi soni 680 gorilla. Togʻ gorillalari aholi zichligi juda yuqori boʻlgan hududda keng tarqalgan. Odamlar va uy hayvonlaridan ular virusli kasalliklarni yuqtirishlari mumkin. Virunga vulqoni hududidagi siyosiy beqarorlik kichik turlarga katta ta'sir koʻrsatdi. Noqonuniy yaylovlar va oʻrmonlarni kesish va qishloq xoʻjaligi erlarini kesish davom etmoqda.
1995-yilda sharqiy pasttekislik gorillalarining soni taxminan 16 kishiga baholangan: 900 hayvonlar. Soʻnggi oʻn yillikda u keskin kamaydi. Ushbu kichik turning tarqalish maydoni 21 600 km²ni tashkil qiladi, bu 1969-yilga nisbatan 25% ga kam. Qishloq xoʻjaligi sharqiy pasttekislik gorillalari uchun omon qolishning muhim omilidir. Hozirgi siyosiy beqarorlik va goʻsht uchun gorillalarning oʻldirilishi ularni himoya qilish muammosini yanada kuchaytirmoqda.
Havolal[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Bo Beolens, Michael Watkins, and Mike Grayson. The eponym dictionary of mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009 — 40 bet. ISBN 978-0-8018-9304-9.
- ↑ Банников А. Г, Второв П. П., Дроздов Н. Н. В национальном парке Вирунга // Природа. 1976. № 8. C. 108—120.
- ↑ Второв П. П., Дроздов Н. Н. Кахузи-Бьега — обитель гориллы // Природа. 1976. № 10. C. 112—123.