Sharqiy Buxoro
Sharqiy Buxoro — asosan Tojikistonning janubi-sharqiy qismi va qisman Oʻzbekistonning janubiy qismidagi hududning ilmiy nomi boʻlib, 1870—1880-yillarda nihoyat Buxoro amirligiga biriktirilgan[1].
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XVIII asrning 70-yillariga kelib, Buxoro amirligiga yakuniy qoʻshilish davri bo'lgan. Sharqiy Buxoro shimolda Hisor tizmasi, janubda Amudaryo bilan, uning katta qismi boʻylab Sharqiy Buxoro va Afgʻoniston chegarasi boʻylab chegaralangan edi. sharqda Sharqiy Pomir platosi va gʻarbda Pomir-Oloy tizmalari oʻtgan[2]. Unda sakkizta beklar tashkil etilgan: Baldjuan, Hisor, Darvaz, Denov, Kabodiyon, Qorategin, Koʻlob, Qoʻrgʻon-tepa.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mintaqaning feodal bo'linishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uzoq tarixiy davr mobaynida Sharqiy Buxoro XIX asrning ikkinchi yarmigacha nihoyatda qoloq va yakkalanib qolgan edi. Uning iqtisodida, avvalgidek, patriarxal-feodal munosabatlari hukmron mavqega ega edi. Ayrim hududlarda, xususan, baland tog`li hududlarda ibtidoiy jamoa tuzumi qoldiqlarining ayrim shakllari saqlanib qolgan. Iqtisodiy saviyasi pastligi va siyosiy tarqoqlik tufayli uning aholisi hamon ijtimoiy rivojlanishning nihoyatda past darajasida edi. Tekisliklarda va baland togʻlarda ham aholi, asosan, dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan. Zamonaviy Tojikistonning janubi-sharqiy mintaqalari uchun barter mavjud bo'lgan o'ziga xos iqtisodiyot mavjud boʻlgan. Oʻzaro feodal urushlari, davriy epidemiyalar va ochlik eʼlonlari, baʼzi feodallarning boshqalarga boʻlgan vayronkor bosqinlari Sharqiy Buxoro aholisiga qaygʻu va qashshoqlik olib keldi.
Iqtisodiyotning sust rivojlanishi, feodal tarqoqlik sharoitida mamlakatning alohida hududlari oʻrtasidagi savdo-sotiq uchun normal sharoitlarning yoʻqligi Sharqiy Buxoroda yagona barqaror markazlashgan feodal davlatning vujudga kelishiga koʻp jihatdan toʻsqinlik qildi. Bunday sharoitda feodallarning alohida vakillari – beklar, mirlar, shohlarning mamlakatni ulardan birining boshchiligida birlashtirishga urinishlari besamar qolgan edi. Yagona barqaror markazlashgan davlat hokimiyatining yo'qligi ko'plab mayda feodal qismlarni keltirib chiqardi, ularning har birining boshlig'i, o'z navbatida, butun mintaqaning hukmdori ekanligini da'vo qildi.
XIX asrning ikkinchi yarmida hozirgi Tojikistonning janubi-sharqiy viloyati hukmdorlari roli uchun eng koʻzga koʻringan daʼvogarlar Hisor beklari boʻlib, ular Shahrisabzo—Kitob beklarining yordamiga tayanib, baʼzan oʻz mustaqilligini himoya qilgan. Buxoro amirligi boshqa kichikroq feodal hukmdorlarni ham o'zlariga bo'ysundirishga harakat qilishdi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Koʻlob bekligining kuchayishi munosabati bilan uning hukmdori Sarixon mayda feodal mulklarni oʻz tasarrufiga birlashtirishga bir qancha urinishlar qildi va u bu bilan cheklanib qolmadi. Sarixon hozirgi Tojikistonning janubi-sharqiy viloyatlari, balki Afg'onistonning chegaradosh viloyatlarining ichki ishlariga ham aralashgan.
Viloyatning toʻliq Buxoro amirligiga boʻysunishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Viloyatning feodal tarqoqligi Buxoro amirligi va Qoʻqon, Qunduz, Badaxshon xonliklarining hozirgi Tojikistonning janubi-sharqiy viloyatlarini oʻz taʼsiriga boʻysundirishga sabab boʻldi. Buxoro hukmdorlari Hisor vodiysiga, Qoʻqon hukmdorlari Qorategin va Darvazga, Qunduz-Badaxshon hukmdorlari Pomirning gʻarbiy viloyatlariga bir necha bor hujumlar uyushtirdilar.
Hozirgi Tojikistonning janubi-sharqiy va Pomirning gʻarbiy tumanlari bu davlatlarga doimiy bo'ysinmas edi. Bu davlatlar zaiflashishi bilanoq ularning vassal mulklari ulardan ajralib, mustaqillikka erishdi. Hozirgi Tojikistonning janubi-sharqiy tumanlari va Pomirning asosiy feodal qismi tarixiga xos xususiyat shundan iboratki, ular Buxoro, Qo‘qon va Qunduz-Badaxshon hukmdorlarining bir necha bor hujumlariga qaramay, o‘z yarim mustaqilligini 2000-yilgacha saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldilar. 1870—1880-yillarda Rossiyadan tashqari Afg'onistonda Buyuk Britaniyaning ta'siri sezilarli darajada kuchayganda, ular nihoyat qo'shni davlatlarga bo'ysundilar. Qoʻshni Afgʻonistonda siyosiy-ijtimoiy vaziyat beqaror boʻlgani, Afgʻoniston bilan Sharqiy Buxoro oʻrtasidagi chegara belgilanmaganligi sababli, Rossiya-Buxoro kelishuviga koʻra, uni qoʻriqlash Rossiya chegara qoʻshinlariga oʻtgan[3]. Buxoro amiri Rossiya imperiyasining har tomonlama yordami bilangina hozirgi Tojikistonning janubi-sharqidagi asosiy tumanlarini butunlay oʻz taʼsiriga boʻysundirishga muvaffaq boʻldi.
Angliya-Rossiya shartnomalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
1920-yilda Buxoro bosqini Sovet hokimiyati tomonidan, Turkiston fronti Qizil Armiya boʻlinmalarining harbiy harakatlari, Yosh buxorliklar va buxorolik kommunistlar harakati vakili boʻlgan M.V.Frunze boshchiligidagi milliy tuzilmalar koʻmagida tashkil etildi.
Amir hokimiyatini yo'q qilish harakati bir haftadan ko'proq vaqtni oldi va harakatning asosiy maqsadi amalga oshdi. Harakatning tezligi va uning muvaffaqiyati Frunzeni qo'mondon sifatida ajratib turadigan puxta tayyorgarlik ishlari natijasi edi. Buxoro aksilinqilobiga hal qiluvchi zarba berildi. Qizil Armiyaning Buxorodagi keyingi barcha harakatlari ushbu aksilinqilobiy qoldiqlarini yo'q qilish edi. Teatrning fazoviyligi va uning og'ir sharoitlari bu harakatlarda o'z izini qoldirdi, chunki ular o'z vaqtidan kechikdi. Bir guruh tarafdorlari bilan dastlab Boysunga, soʻngra Dushanbega oʻrnashib olgan sobiq amirni nihoyat Buxoro sarhadlaridan haydab chiqarish, Sharqiy Buxoroni sovetlashtirish maqsadida sovet qoʻshinlari barcha toʻsiqlar va yerning noqulay sharoitlarini yengib oʻtishdi. Iqlim 1921-yil Hisor ekspeditsiyasi deb ataladigan Sharqiy Buxoroga chuqur kirib bordilar va nihoyat amir tarafdorlarini Buxoro Xalq Respublikasi chegaralaridan quvib chiqardilar. Biroq, unga kichik piyoda qo'shinlar biriktirilgan bitta otliq divizion tomonidan bosqin shaklida amalga oshirilgan bu ekspeditsiya, orqa qismni siyosiy va ma'muriy jihatdan mustahkamlash bo'yicha tizimli ishlarning yo'qligi tufayli uzoq muddatli natijalarni bermadi. Qizil Armiya kolonnalari Sharqiy Buxoroning eng chekka joylariga bir necha marta uzoq safarlarni amalga oshirib, kuz boshlanishi bilan o'z bazalariga yaqinroq bo'lgan qishloqlarga chekinishga majbur bo'ldilar, chunki ular orqa tarafning yomon ta'minlanishi va tashkil etilishi tufayli strategik holdan toyish bilan tahdid qila boshladi. Sharqiy Buxoroda sovet hokimiyatini mustahkamlashning imkoni bo‘lmadi, undan keyingi yili inqilobning mahalliy muxoliflari foydalandilar.
1921-yil oktyabrda Usmonli imperiyasining sobiq harbiy vaziri Enver posho Buxoroga keldi, u Moskvada RSFSR Xalq Komissarlari Sovetidan Buxoroda islohotlar o‘tkazish bo‘yicha ko‘rsatma va vakolatlar oldi. Qisqa vaqt ichida Enver posho Sovet hukumatidan hafsalasi pir bo'lib, yagona turkiy O'rta Osiyo musulmon davlati g'oyasini ilgari surdi. U ko'rsatmasiga ko'ra, bosmachini Qizil Armiya tomoniga qo'zg'atish o'rniga, u butun mamlakat bo'ylab tarqoq bosmachi otryadlarini yagona armiyaga birlashtirdi va Sovet hokimiyatiga qarshi chiqdi.
1922-yilda mahalliy aksilinqilobiy harakatni amalga oshirgan kuchlar saflaridagi boʻlinishdan foydalanib, yana faol qarshilik koʻrsatishga urindi. Bu qarshilikka rahbarlikni “Yosh turklar” partiyasining sobiq a’zolaridan Enver posho o‘z qo‘liga oldi. 1922-yilning erta bahorida Sharqiy Buxoroda paydo bo‘lgan Enver posho panislomizm va antikommunizm shiorlari bilan ommani o‘ziga boʻysindirishga harakat qildi. Bu urinish dastlab muvaffaqiyatli bo'ldi. Enver poshoning Sharqiy Buxorodagi aksilinqilobiy faoliyati Qizil Armiyaning u yerdagi yangi yurishi bilan to‘xtatildi. Bir qancha janglarda Enver posho mag‘lubiyatga uchradi, janglarning birida halok bo‘ldi.