Qulibek Topchiboshi
Qulibek Topchiboshi — Buxoro xonligining elchisi, 1717-yilda Rossiyaga kelgan va podsho Pyotr I tomonidan shaxsan qabul qilingan[1].
Faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
1714-yildan boshlab Rossiya davlatidan Oʻrta Osiyo xonliklariga qiziqish kuchaydi. Cherkasskiyning Xivaga borishi Buxoro xoni Abulfayzxon saroyida ham maʼlum boʻldi. Bu uning toʻgʻridan-toʻgʻri Buxoro xonligi chegaralarida rus otryadlarining paydo boʻlishi mumkinligi haqidagi xavotirini tushuntiradi. 1717-yilda u elchi Qulibek Topchiboshini savdogar Asan bilan birga rus podshosiga yuboradi. Maʼlumki, elchi Qulibek Topchiboshining onasi — Dariya Buxoroda rus asirida boʻlgan va hatto pravoslav dinini saqlab qolgan[2]. Otasi xonlikdagi oʻzbek urugʻidan. Moskvada qisqa boʻlgandan soʻng Qulibek boshchiligidagi xon elchixonasi 1717-yil 26-iyunda Peterburgga yetib keldi. Elchi bilan birga „35 xon xalqi, 15 elchixona ahli, 10 savdogar“ bor edi.
Pyotr I elchini qabul qila olmadi, chunki u chet elda safarda edi, faqat qaytib kelganidan keyin, 1717-yil 2-oktyabr, yakshanba kuni Pyotr I Senatda elchini rasman qabul qildi. Elchi Pyotr Ini shvedlar ustidan qozonilgan gʻalabalar bilan tabrikladi. Qulibek elchiligining eng muhim nuqtalaridan biri buxorolik savdogarlar uchun yozilgan ariza edi. Xonning maktubida Abulfayzxon rus podshosidan Astraxanda hibsga olingan fuqarolarini ozod qilishni soʻradi[2]. Buyuk Pyotr shunday dedi: „Agar xohlasangiz, biz buyuk suveren boʻlgan davlatlarimiz oʻrtasida doʻstlik va yaxshi niyat saqlanib qolishi uchun biz buni mamnuniyat bilan qabul qilamiz va biz sizni ishontiramiz. Qachonki Astraxandan Buxoroga tekin yoʻl boʻlsa, oʻzimizdan elchimizni sizga joʻnatamiz“[3].
Natijalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pyotr Ining muvaffaqiyatsiz missiyasidan keyin Xiva bilan munosabatlarning keskin yomonlashuvi sharoitida. B. Cherkasskiy Buxoro xonligi bilan aloqalarni mustahkamlashga qaror qiladi va hibsga olingan deyarli barcha buxorolik savdogarlarni ozod qiladi. Topchiboshi oʻz missiyasi natijasida oʻz elchixonasining deyarli barcha vazifalarini hal qildi. Astraxanda hibsga olingan buxorolik savdogarlar ozod qilindi, unga zarur qurollarning bir qismini sotib olishga ruxsat berildi (XVII asrdan boshlab). Oʻrta Osiyo xonliklariga oʻqotar qurol va porox sotish taqiqlangan edi, u Aleksandr Cherkasskiyning Xiva ekspeditsiyasi va Buyuk Pyotr Ining Oʻrta Osiyoga oid rejalari haqida ham zarur maʼlumotlarni toʻplagan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Кули топчи-баши“ (ru). Qaraldi: 2023-yil 31-iyul.
- ↑ 2,0 2,1 A. A. Andreev, K PROBLYeMYe DAROOBMYeNA V KONTYeKSTYe ROSSIYSKO-BUXARSKIX OTNOShYeNIY V EPOXU PYeTRA I. NA PRIMYeRYe POSOLSTVA KULI BYeKA TOPChI-BAShI V 1716-1719 gg. // Lavrovskiy sbornik: Materiali XXXVIII i XXXIX Sredneaziatsko-Kavkazskix chteniy 2014-2015 gg. Etnologiya, istoriya, arxeologiya, kulturologiya. — SPb.:MAE RAN, 2015
- ↑ Gulomov X. G. Istoriya diplomaticheskix otnosheniy gosudarstv Sredney azii s Rossiey (XVIII — pervaya polovina XIX vv.). Dissertatsiya v vide nauchnogo doklada na soiskanie uchenoy stepeni doktora istoricheskix nauk. Tashkent, 2006,S.40
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- A. A. Andreev, K PROBLYeMYe DAROOBMYeNA V KONTYeKSTYe ROSSIYSKO-BUXARSKIX OTNOShYeNIY V EPOXU PYeTRA I. NA PRIMYeRYe POSOLSTVA KULI BYeKA TOPChI-BAShI V 1716-1719 gg. // Lavrovskiy sbornik: Materiali XXXVIII i XXXIX Sredneaziatsko-Kavkazskix chteniy 2014-2015 gg. Etnologiya, istoriya, arxeologiya, kulturologiya. — SPb.:MAE RAN, 2015