Ozarbayjonlarning Armanistondan deportatsiyasi (1947—1950)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ozarbayjonlik Abbos Ali oʻgʻli Mustafoyevning Armaniston SSR Zangibosar viloyatidan Ozarbayjon SSR Agʻjabodi viloyatiga koʻchirish kartasi. 1948-yil 10-iyulda chiqarilgan
1947-yil 23-dekabrda Stalin Armaniston SSR dan mahalliy ozarbayjon aholisini koʻchirish va chet ellik armanlarni oʻz yerlariga va uylariga joylashtirish toʻgʻrisidagi farmonni imzoladi.

Ozarbayjonlarning Armanistondan deportatsiyasi (ozarbayjoncha: Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi) — SSSR Vazirlar Kengashining 1947-yil 23-dekabrdagi 4083-son Farmoniga muvofiq amalga oshirilgan 1947—1950-yillarda Armaniston SSR ozarbayjon aholisini koʻchirish.

Ozarbayjon aholisini Armaniston SSRdan deportatsiya qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yilda SSSR Turkiyaga Kars va Ardagan ustidan hududiy daʼvolar qilgan. Mamlakatlar oʻrtasidagi munosabatlardagi qarama-qarshilik Stalin vafotigacha davom etdi. 1953-yilgacha bu daʼvolarni isbotlash uchun tayyorgarlik davom etgan va Stalinning chet el armanlariga Sovet Armanistoniga (repatriat) koʻchib oʻtishni taklif qilish qarori muhim qadam boʻldi. Sovet Ittifoqining Turkiyani SSSR taʼsir doirasiga jalb qilish rejalarida Sovet Armanistoni Turkiyaning sharqiy chegarasida eng qulay harbiy-geografik pozitsiyani egallagan. Sovet rahbariyatiga koʻra, ozarbayjonlar Turkiya bilan kutilayotgan mojaro yuzaga kelgan taqdirda „beshinchi kolonna“ga aylanishi mumkin. Vladislav Zubka buni Stalinning Armaniston SSR ozarbayjon aholisini deportatsiya qilishga qaror qilganining asosiy sababi deb hisoblaydi[1], bu 1947-yil 23-dekabrdagi SSSR Vazirlar Kengashining 4083-sonli qaroriga muvofiq 1947-1950-yillarda amalga oshirilgan . Ushbu qarorning bandlaridan birida:

Armaniston SSR Vazirlar Kengashiga ozarbayjon aholisining Ozarbayjon SSR Kura-Araks pasttekisligiga koʻchirilishi munosabati bilan boʻshagan binolar va turar-joy binolaridan Armaniston SSRga kelgan xorijiy armanlarni koʻchirish uchun foydalanishga ruxsat berilsin.

Ko‘chirish tafsilotlari SSSR Vazirlar Kengashining 754-sonli qarorida ham belgilab qo‘yilgan.Ushbu qarorga ko‘ra, ko‘chmanchilarga kolxoz ko‘char mulkining o‘zlariga tegishli qismi ajratilib, bu mulkni yangi yashash joyiga tekin tashish taʼminlanishi kerak edi. Armaniston hududida qolgan koʻchar mulkning qiymati ozarbayjonlarning yangi turar joyidagi kolxozlarga toʻlanishi kerak edi. Migrantlarga bir qancha imtiyozlar, shuningdek, oila boshlig‘i uchun 1000 rubl, oilaning har bir aʼzosi uchun 300 rubl miqdorida qaytarib olinmaydigan naqd pul nafaqalari taqdim etilgan. Armaniston SSR Vazirlar Kengashi muhojirlarga chiqish joylaridagi uylarini sotishda yordam berish majburiyatini olgan.

Tarixchi Vladislav Martinovich Zubokning soʻzlariga koʻra, Armaniston SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Grigoriy Arutyunovning taklifi bilan soni 400 ming deb baholangan arman repatriatlariga joy bo‘shatish maqsadida Stalin Armaniston SSRning ozarbayjon aholisini Ozarbayjonga deportatsiya qilish toʻgʻrisida buyruq bergan. Vladislav Zubkning so‘zlariga ko‘ra, Armanistonga 90 ming arman kelgan[2]. Ozarbayjonlar paxtachilik[3] jadal rivojlanayotgan Ozarbayjonning Kura-Araks pasttekisligiga koʻchib oʻtishga majbur boʻldilar va ularning oʻrinlari rejaga koʻra[4] armanlar tomonidan bosib olindi.

Ozarbayjon SSRning Kura-Araks pasttekisligiga 100 mingga yaqin kishi[4] uch bosqichda, jumladan 1948-yilda 10 ming, 1949-yilda 40 ming va 1950-yilda 50 ming kishini joylashtirish rejalashtirilgan edi. Biroq, Ozarbayjon SSR hududida qurilish ishlari uchun yetarli mablagʻ ajratilmaganligi sababli, bu rejalar qisqa vaqt ichida amalga oshirilmadi. Ozarbayjon SSR Vazirlar Kengashining murojaati asosida koʻchirish dasturiga tuzatish kiritildi va 1954-yilgacha uzaytirildi[5].

Baʼzi ozarbayjon mualliflari koʻchirishni arman repatriantlarining qaytishi bilan, armanlar esa, oʻz navbatida, Ozarbayjonda yangi yerlarni oʻzlashtirish zarurati bilan bogʻladilar. Viktor Shnirelmanning soʻzlariga koʻra, bu repressiv chora emas edi va Stalin oʻlimidan soʻng ozarbayjonlar avvalgi uylariga qaytishdi[6]. Ozarbayjonlik mualliflarning fikricha, M. Allohverdieva va A. Aleskerning koʻchirilishiga Kura-Araks pasttekisligida sugʻoriladigan yerlarning sezilarli darajada kengayishi va shu munosabat bilan Zakavkaze va Oʻrta Osiyo respublikalari, shuningdek, boshqa viloyatlardan ozarbayjonlarning respublikaga koʻchirilishi sabab boʻlgan[7].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Vladislav Martinovich Zubok.. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. UNC Press, 2007 — 58 bet. ISBN 0807830984, ISBN 9780807830987. 
  2. ↑ Vladislav Martinovich Zubok. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev (Цитата: After the dream of returning "ancestral lands" in Turkey didnt materialized, the leaders of Armenia began to scheme against Azerbaijan. Armenia's party secretary Grigory Arutyunov complained that he had no room for repatriates (although, instead of the projected 400000 armenians, only 90000 arrived in Soviet Armenia). He proposed to resettle Azeri peasants living in Armenian territory in Azerbaijan). USA: UNC Press, 2007. ISBN ISBN 0807830984, 9780807830987. 
  3. ↑ A.L.P. Burdett „Historical Overview“,. Armenia: Political And Ethnic Boundaries 1878–1948. Cambridge University, 1998 — 2 bet. ISBN (13) 978-1-85207-955-0.  (Wayback Machine saytida 2017-09-17 sanasida arxivlangan) „Архивированная копия“. 2017-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 6-iyul. and encouraged 100,000 Armenians to return to the Armenian SSR, but also forced thousands of ethnic Azerbaijanis living in Armenia to move to Azerbaijan and thus make room for the incoming Armenian repatriates.
  4. ↑ 4,0 4,1 Hafeez Malik. Central Asia. The problem of Nagorno-Karabakh. USA: Palgrave McMillan, 1996 — стр.149-150 bet. ISBN ISBN 0312164521, 9780312164522. 
  5. ↑ „Информация о массовой депортации азербайджанцев с их исторической и этнической земли на территории Армянской ССР. 1948—1953 годы“. 2008-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 11-iyul.
  6. ↑ Shnirelman V. A. Voyni pamyati: mifi, identichnost i politika v Zakavkaze / Akademkniga, 2003. — str. 47 (592) ISBN 5-94628-118-6.
  7. ↑ Arseny Saparov. „The Alteration of place names and construction of national identity in soviet Armenia“ (en) стр.188. 2009-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-oktyabr.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ozarbayjonlarning_Armanistondan_deportatsiyasi_(1947—1950)&oldid=4169921" dan olindi