Osmon mexanikasi

Osmon mexanikasi - astronomiyaning Quyosh sistemasiga kiruvchi tabiiy va sunʼiy jismlarning harakat nazariyasini yaratish bilan shugʻullanuvchi boʻlimi. Osmon mexanikasi asoslarini I. Kepler, I. Nyuton, L. Eyler, J. Lag-ranj, P. Laplas, S. Nyukom, A. Puankare va boshqa ishlab chiqishgan. Asosiy boʻlimlari: 1) Yer sunʼiy yoʻldoshlari (YESY) va boshqa sayyoralarga uchirilgan kosmik apparatlar harakat nazariyalarini yaratish; 2) koʻp jism masalasi doirasida Quyosh sistemasining har bir tabiiy jism uchun harakati nazariyasi va matematik qonuniyatlarini aniqlash; 3) kuzatuv maʼlumotlari asosida osmonning ixtiyoriy jismi orbitasi elementlarini hisoblash usullarini takomillashtirish; 4) sayyoralar va ular yoʻldoshlarining toʻlqinsimon harakati uchun analitik nazariyalar ishlab chiqish; 5) Quyosh sistemasidagi asosiy tabiiy jismlarning fazoviy oʻrni va harakatiga oid maʼlumotlarni oldindan aniq hisoblab, astronomik yilnomalar tuzish.

Bu boʻlimlar mos ravishda oʻz obʼyektlari turi boʻyicha alohida yoʻnalishlarga boʻlinadi. Xususan, YESY harakati nazariyasida unga taʼsir etuvchi quyidagi omillar boʻyicha maxsus yunalishlar mavjud: 1) Yerning murakkab shakli va unda materiyaning notekis taqsimoti taʼsiri; 2) Oy va Quyoshning gravitatsion taʼsiri; 3) Yer atmosfera-si taʼsiri; 4) Quyosh va Oy nurlarining YESYga bosimi; 5) Yerdagi koʻtarilish va pasayish hodisalar taʼsiri va boshqa

Maʼlumki, 3 va undan ortiq jismlar masalalari umumiy holda aniq yechimga ega emas. Shu sababli, Osmon mexanikasida maxsus keltirilgan masalalar oʻrganilib, natijalari bunga mos sistemada qoʻllaniladi. Bunda muammoni aniq yechish maqsadida ayrim fizik parametrlar boʻyicha nomaʼlum funksiyalarni qatorlarga yoyish usullari ishlatiladi. Mas, Yer va sayyoralarning gravitatsion potensiallari sferik funksiyalar boʻyicha qatori, elliptik orbita boʻyicha harakatlanuvchi osmon jismi koordinatasi ekssentrisitet darajalari boʻyicha qatori amalda tez-tez uchrab turadi.

Quyosh sistemasidagi har bir jism orbitasi elementlari vaqtga bogʻliq funksiyalardir. Ular evolyusiyasini ifodalovchi tenglamalarni birinchi boʻlib L. Eyler topgan. Harakatlanuvchi jiyemga taʼsir etuvchi kuch uz potensi-aliga ega bulsa, unda orbita elementlari uchun Lagranj tenglamala ridan foydalaniladi. Ushbu potensial Osmon mexanikasida perturbatsion funksiya deyilib, uni aniq bilish va nazariyasini yaratish juda muhim ahamiyatga ega. Bu funksiya, odatda, maʼlum qatorlar tarzida qoʻllaniladi.

Osmon mexanikasining usullari, xususan, yangi kometalar va asteroidlarni ilgari maʼlum bulganlaridan farqlashda ham keng qullaniladi, chunki faqat orbita elementlari orqali bu muammoni hal etish qiyin masala. Bunda "kometa invarianti", Tisseran mezoni, Yakobi integrali kabi tushunchalardan foydalaniladi.