Burundi: Versiyalar orasidagi farq

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
CoderSIBot (munozara | hissa)
Botlar
187 765 edits
Maqola yangilandi
CoderSIBot tomonidan qilingan 1259205 tahriri qaytarildi (mun.)
Qator 1: Qator 1:
{{Burundiya_info}}
{{Burundiya_info}}
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Burundi''', Burundi Respublikasi (frans. Republique du Burundi) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd. 27,8 ming km2. Aholisi 6,4 mln. kishi (1990-y.larning o[[x]]irlari). Poyta[[x]]ti — Bujumbura sh. Maʼmuriy jihatdan 15 viloyatga boʻlinadi.
'''Burundi''', Burundi Respublikasi (frans. Republique du Burundi) — Markaziy Afrikadagi davlat. Maydoni 27,8 ming km<sup>2</sup>. Aholisi 6,4 mln. kishi (1990-y.larning oxirlari). Poytaxti — Bujumbura shahri. Ma’muriy jihatdan 15 viloyatga bo‘linadi.


== Davlat tuzumi ==
⚫
Davlat tuzumi. B. — respublika. Davlat boshligʻi — prezident. 1996 y. 25 iyuldagi davlat toʻntarishi natijasida 1992 y.gi Konstitutsiyaning amal qilishi va Millat majlisi hamda partiyalarning faoliyati toʻ[[x]]tatib qoʻyilgan. Sent. oyida Millat majlisi va partiyalarning faoliyati qayta tiklandi. 1998 y. 18 iyulda Millat majlisi oʻrniga Oʻtish davri millat majlisi tuzildi.
[[File:Pierre Nkurunziza - World Economic Forum on Africa 2008.jpg|thumb|150px|Burundi prezidenti [[Per Nkurunziza]]]]
⚫
Burundi — respublika. Davlat boshlig‘i — prezident. [[1996-yil]] 25-iyuldagi davlat to‘ntarishi natijasida [[1992-yil]]gi Konstitutsiyaning amal qilishi va Millat majlisi hamda partiyalarning faoliyati to‘xtatib qo‘yilgan. Sentyabr oyida Millat majlisi va partiyalarning faoliyati qayta tiklandi. [[1998-yil]] 18-iyulda Millat majlisi o‘rniga O‘tish davri millat majlisi tuzildi<ref name="j1">{{cite news|url=http://english.aljazeera.net/news/africa/2010/06/20106285497268289.html|title=Burundi set for one-name vote|publisher=[[Al-Jazeera]]|date=28 июня 2010 года}}</ref>.


== Tabiati ==
⚫
Tabiati. B. Sharqiy Afrika togʻligining shim.gʻarbida joylashgan. Kembriygacha hosil boʻlgan kristall va metamorfik jinslar yer yuzasiga chiqib yotadi. Relyefi, asosan, yassitoglik. Sharqida, Nil va Kongo daryolari havzasi oʻrtasida bal. 2000—2500 m boʻlgan suvayirgʻich tizma bor. Yassitogʻlik jan.
[[File:Burundi sat.png|thumb|right|Burundining fazodan rasmga olingan tasviri]]
[[File:Burundi map rus.svg|thumb|left|Burundi xaritasi]]
[[File:Tanganyika Lake 1.JPG|left|thumb|Tanganika koʻlidagi plyaj]]
⚫
Burundi Sharqiy Afrika tog‘ligining shim.g‘arbida joylashgan. Kembriygacha hosil bo‘lgan kristall va metamorfik jinslar yer yuzasiga chiqib yotadi. Relefi, asosan, yassitoglik. Sharqida, [[Nil]] va [[Kongo]] daryolari havzasi o‘rtasida bal. 2000—2500 m bo‘lgan suvayirg‘ich tizma bor. Yassitog‘lik jan.sharqda Malagarasi daryosi vodiysiga tik jarliklar hosil qilib tushgan.


== Aholisi ==
sharkda Malagarasi daryosi vodiysiga tik jarliklar hosil qilib tushgan. Mamlakat markazi va sharqida nikel, kobalt, platina, titan, mis, magniy, vanadiy, qalay konlari mavjud. Iqlimi subekvatorial. Oʻrtacha oylik tra dare vodiylarida 24°, yassitogʻliklarda 18—20°. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 800—1600 mm. Yil davomida 2 sernam (mart — may, okt. — dek.) va 2 quruq (iyun — sent., yanv. — fev.) mavsum boʻladi. Daryolari Nil va Kongo havzalarida boʻlib, gidroenergiyaga boy, lekin ularda kema qatnay olmaydi. Yirik daryolari Ruvuvu, Akanyaru, Malagarasi, Ruzizi. Asosiy tuprogʻi unumli qizil togʻ tuprogʻidir. Ruzizi daryosining vodiysida tropik kora va shoʻrlangan tuproqaar uchraydi. Oʻsimliklari asosan savannalar boʻlib, suvayirgʻich tizmalar tropik oʻrmonlar b-n qoplangan. Hayvonot dunyosi qushlar, sudralib yuruvchilar va hasharotlarga boy. Fil, begemot, buyvol, kiyik va maymunlar uchraydi. Milliy boglari — Kivira, Ruzizi, Ruvuvu.
⚫
Aholining 62% katoliklar, 32% mahalliy an’anaviy dinlarga amal qiladi, 6% musulmonlar. Rasmiy tili kirundi va fransuz tillari. Aholining 6,3% shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Bujumbura, Gitega, Muramvya.


== Tarixi ==
⚫
Aholisn. B.ning asosiy aholisi [[x]]utu, tutsi va tva etnoguru[[x]]lariga boʻlinuvchi rundi va ruandalar; yevropaliklar va osiyoliklar ham yashaydi. Aholining 62% katoliklar, 32% mahalliy anʼanaviy dinlarga amal qiladi, 6% musulmonlar. Rasmiy tili kirundi va fransuz tillari. Aholining 6,3% shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Bujumbura, Gitega, Muramvya.
⚫
Burundi hududida qadimdan bantu va pigmeylar qabilasi, 15—16-asrlarda efioid toifasiga mansub urushqoq kuchmanchichorvador qabilalar yashagan. Manbalarga ko‘ra, hozirigi kunda Burundi hududida [[1558-yil]]da dastlabki podsholiklar tashkil topgan. Ntare 1-mayda xonliklarni birlashtirib, kuchli davlatga asos solgan. Viloyatlarni shahzodalar idora qilgan. 19-a. oxirlarida mamlakatga yevropalik missionerlar kirib keldi. [[1899-yil]]da Burundi [[Germaniya]] Sharqiy Afrikasi tarkibiga qo‘shib olindi. 1-jahon urushi vaqtida Burundini Belgiya armiyasi egalladi (1916). Versal sulh shartnomasi, Millatlar Ittifoqi qaroriga muvofiq Burundi Urundi nomi bilan [[Belgiya]] ixtiyoriga o‘tdi. Davlatni Belgiya rezidenti nazoratida podsho (mvami) boshqardi. Mustamlakachilar aholini kofe, paxta kabi eksport tovarlar yetishtirishga majbur qildi. Burundi aholisi mustamlakachilarga qarshi uzoq vaqt kurash olib bordi. Bu kurash 2 jahon urushidan so‘ng Afrikada boshlangan millim ozodlik harakati ta’sirida avj olib ketdi. 50-y.lar oxirida Burundidagi ozodlik harakati tashkiliy tuye ola boshladi. Mamlakatda siyosiy tashkilotlar paydo bo‘ldi. [[1959-yil]] tuzilgan milliy taraqqiyot va birlik partiyasi Burundiga o‘zini o‘zi boshqarish huquqi berilishini, keyinchalik mustamlaka tuzumini tugatishni talab qildi. Xalq partiyaga xayrixohlik bildirdi. Belgiya hukmronlari ozodlik kurashini boshqarish maqsadida mahalliy boshqaruv organlari tuzishga rozilik berdi. Ayni vaqtda turli partiya va tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro nizo qo‘zg‘adi, qabmlalarnibir-biri bilan urishtirib qo‘ydi. Biroq mehnatkash omma ozodlik kurashini susaytirmadi. Oxiri mustamlakachilar Burundi mustaqilligini e’tirof etishga majbur bo‘ldi. [[1962-yil]] 1-iyulda mustaqil deb e’lon qilindi. [[1966-yil]] noyabrda monarxiya ag‘darilib, respublika e’lon qilindi. [[1962-yil]]dan [[BMT]] a’zosi. [[1992-yil]] 6-yanvarda O‘zRning suverenitetini tan olgan.


== Bayramlari ==
⚫
Tarn[[x]]n. B. hududida qadimdan bantu va pigmeylar qabilasi, 15—16-a.larda efioid toifasiga mansub urushqoq kuchmanchichorvador qabilalar yashagan. Manbalarga koʻra, hoz. B. hududida 1558 y.da dastlabki podsholiklar tashkil topgan. Ntare 1 mayda [[x]]onliklarni birlashtirib, kuchli davlatga asos solgan. Viloyatlarni shahzodalar idora qilgan. 19-a. o[[x]]irlarida mamlakatga yevropalik missionerlar kirib keldi. 1899 y. B. Germaniya Sharqiy Afrikasi tarkibiga qoʻshib olindi. 1-jahon urushi vaktida B.ni Belgiya armiyasi egalladi (1916). Versal sulh shartnomasi, Millatlar Ittifoqi qaroriga muvofiq B. Urundi nomi b-n Belgiya i[[x]]tiyoriga oʻtdi. Davlatni Belgiya rezidenti nazoratida podsho (mvami) boshqardi. Mustamlakachilar aholini kofe, pa[[x]]ta kabi eksport tovarlar yetishtirishga majbur qildi. B. aholisi mustamlakachilarga qarshi uzoq vaqt kurash olib bordi. Bu kurash 2 jahon urushidan soʻng Afrikada boshlangan millim ozodlik harakati taʼsirida avj olib ketdi. 50-y.lar o[[x]]irida B.dagi ozodlik harakati tashkiliy tuye ola boshladi. Mamlakatda siyosiy tashkilotlar paydo boʻldi. 1959 y. tuzilgan milliy taraqqiyot va birlik partiyasi B.ga oʻzini oʻzi boshqarish huquqi berilishini, keyinchalik mustamlaka tuzumini tugatishni talab qildi. Xalq partiyaga [[x]]ayri[[x]]ohlik bildirdi. Belgiya hukmronlari ozodlik kurashini boshqarish maqsadida mahalliy boshqaruv organlari tuzishga rozilik berdi. Ayni vaqgda turli partiya va tashkilotlar oʻrtasida oʻzaro nizo qoʻzgʻadi, qabmlalarnibir-biri b-n urishtirib qoʻydi. Biroq mehnatkash omma ozodlik kurashini susaytirmadi. O[[x]]iri mustamlakachilar B. mustaqilligini eʼtirof etishga majbur boʻldi. 1962 y. 1 iyulda mustaqil deb eʼlon qilindi. 1966 y. noyab.da monar[[x]]iya agʻdarilib, respublika eʼlon qilindi. 1962 y.dan BMT aʼzosi. 1992 y. 6 yanv.da OʻzRning suverenitetini tan olgan. Milliy bayrami —1 iyul — Mustaqillik kuni (1962).
⚫
Milliy bayrami — 1-iyul, Mustaqillik kuni (1962). Siyosiy partnyalari va kasaba uyushmalarv. Birlik va milliy taraqqiyot partiyasi (UPRONA), [[1959-yil]]da asos solingan; Burundida demokratiya uchun front, [[1986-yil]]da asos solingan. Burundi mehnatkashlari ittifoqi kasaba uyushmasi, [[1967-yil]]da tuzilgan.


== Xo'jaligi ==
⚫
Siyosiy partnyalari va kasaba uyushmalarv. Birlik va milliy taraqqiyot partiyasi (UPRONA), 1959 y.da asos solingan; B.da demokratiya uchun front, 1986 y.da asos solingan. B. mehnatkashlari ittifoqi kasaba uyushmasi, 1967 y.da tuzilgan.
⚫
Burundi — iqtisodiy jihatdan suyet taraqqiy qilgan afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 13% ni sanoat, 48,5% ni qishloq xo'jaligi beradi. Mehnatga layoqatli aholining 90% qishloq xo'jaligi. (asosan dehqonchilik va chorvachilik)da band. Bug‘doy, oq jo‘xori, makkajo‘xori, banan, tariq, maniok, choy ekiladi. Kofe va paxta Burundining asosiy eksport ekinlaridir. Qoramol, echki, qo‘y boqiladi. Tanganika ko‘lidan baliq ovlanadi. Burundi sanoati endi rivojlanish bosqichiga kirdi. Mamlakatda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan o‘rta va kichik sanoat korxonalari bor. Kofe va paxta tozalash, yer yong‘oq yog‘i ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi uskunalari, sovun, lakbo‘yoq zavodlari va poyabzal, mebel fkalari bor.


== Transportlari ==
⚫
Xujalngi. B — iqtisodiy jihatdan suyet taraqqiy qilgan afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 13% ni sanoat, 48,5% ni q. [[x]]. beradi. Mehnatga layoqatli aholining 90% q. [[x]]. (asosan dehqonchilik va chorvachilik)da band. Bugʻdoy, oqjoʻ[[x]]ori, makkajoʻ[[x]]ori, banan, tariq, maniok, choy ekiladi. Kofe va pa[[x]]ta B.ning asosiy eksport ekinlaridir. Qoramol, echki, qoʻy boqiladi. Tanganika koʻl i dan baliq ovlanadi.
[[File:BujumburaAirport.jpg|thumb|Bujumburdagi aeroport]]
Burundida t. i. yo‘q. Ichki va tashkl yuklar avtomobil yo‘llari (uzunligi 6,3 ming km) hamda suv va havo yo‘llari orqali tashiladi. Tanganika ko‘lida kemalar qatnaydi (asosiy porti Bujumbura). Chetga kofe, pa[[x]]ta, ko‘nteri mahsuloti, qoramol, qalay konsentrati chiqaradi va chetdan to‘qimachilik, oziq-ovqat, neft mahsulotlari, transport vositalari keltiradi. [[Belgiya]], [[AQSh]], [[Germaniya]], [[Buyuk Britaniya]] va b. mamlakatlar bilan savdo qiladi<ref>{{cite web| author = Nationsencyclopedia.com | url= http://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Burundi-TRANSPORTATION.html |title= Transport in Burundi |accessdate=6 июля 2008| lang=en}}</ref>.


== Ijtimoiy soha ==
B. sanoati endi rivojlanish bosqichiga kirdi. Mamlakatda q. [[x]]. mahsulotlarini qayta ishlaydigan oʻrta va kichik sanoat kor[[x]]onalari bor. Kofe va pa[[x]]ta tozalash, yer yongʻoq yogʻi ishlab chiqarish, q. [[x]]. uskunalari, sovun, lakboʻyoq z-dlari va poyabzal, mebel fkalari bor. B.da t. i. yoʻq. Ichki va tashkl yuklar avtomobil yoʻllari (uz. 6,3 ming km) hamda suv va havo yoʻllari orqali tashiladi. Tanganika koʻlida kemalar qatnaydi (asosiy porti Bujumbura). Chetga kofe, pa[[x]]ta, koʻnteri mahsuloti, qoramol, qalay konsentrati chiqaradi va chetdan toʻqimachilik, oziq-ovqat, neft mahsulotlari, transport vositalari keltiradi. Belgiya, AKSH, Germaniya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlar b-n savdo qiladi. Pul birligi — B. franki.
Pul birligi — Burundi franki. Tibbiy xizmati, xalq maorifi, madaniy ma’rifiy va ilmiy muassasalarn. B.da 4,5 mingdan ortiq o‘rinli 30 ga yaqin kasalxona va 120 dan ziyod tibbiy markaz bor.1962 y.gacha aholining 98% savodsiz bo‘lgan. [[1967-yil]]dan davlat maktablarida o‘qish bepul. Burundida 6 yillik boshlangich maktablar, 6—7 y.lik o‘rta maktablar bor. Maktab o‘qituvchilari Bujumburadagi universitet va oliy pedagogika maktabida tayyorlanadi. Burundida qishloq xo'jaligi instituti (1958-yili tashkil etilgan) ham bor.


=== Ilmiy muassasalari ===
Tnbbiy [[x]]nzmati, [[x]]alq maorifi, madaniymaʼrnfny va ilmiy muassasalarn. B.da 4,5 mingdan ortiq oʻrinli 30 ga yaqin kasal[[x]]ona va 120 dan ziyod tibbiy markaz bor.
[[File:Bujumbura University.JPG|thumb|right|Burundi Universiteti]]
Qishloq xoʻjaligi tadqiqotlari inti, Gidrometeorologiya milliy markazi<ref>{{cite web|author=Britannica|url=http://www.britannica.com/eb/article-40670/Burundi|title=Education of Burundi|accessdate=6 июля 2008|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/618nkHomM|archivedate=2011-08-23}}</ref>, Tibbiyot bo‘yicha tadqiqot laboratoriyasi. Bujumburada unt kutubxonasi va ommaviy kutubxona, Gitega shahrida Milliy muzey ishlaydi. Bujumburada Burundi madaniy markazi ochilgan<ref>{{cite web| author = Nationsencyclopedia.com | url= http://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Burundi-EDUCATION.html |title= Education of Burundi |accessdate=6 июля 2008| lang=en}}</ref>.


=== Matbuoti ===
1962 y.gacha aholining 98% savodsiz boʻlgan. 1967 y.dan davlat maktablarida oʻqish bepul. B.da 6 y.lik boshlangich maktablar, 6—7 y.lik oʻrta maktablar bor. Maktab oʻqituvchilari Bujumburadagi unt va oliy ped. maktabida tayyorlanadi. B.da q. [[x]]. instituti (1958 i. tashkil etilgan) ham bor. Ilmiy muassasalari: K [[x]]. tadkiqotlari inti, Gidrometeorologiya milliy markazi, Tibbiyot boʻyicha tadqiqot laboratoriyasi. Bujumburada unt kutub[[x]]onasi va ommaviy kutub[[x]]ona, Gitega sh.da Milliy muzey ishlaydi. 1969 y. Bujumburada B. madaniy markazi ochilgan.
⚫
Radnoeshitgirishi va teleko‘rsatuvi. Burundidagi asosiy gaz. va jur. lar: "Renuvo dyu Burundi" ("Burundi tiklanishi", fransuz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1978 y.dan), "Ubumve" ("Birlik", kirundi tilida chiqadigan haftalik gaz., 1971-yildan), "Byulleten ekonomik e finanse" ("Iktisodiy va moliyaviy byulleten", fransuz tilida oyiga 2 marta chikali), "Gid" ("Yo‘lnoma", fransuz va kirundi tilida chiqadigan oylik axborot byulleteni, 1970-yildan) "Kyultyur e sosete" ("Madaniyat va jamiyat", har chorakda fransuz tilida chiqadigan jur., 1978-yildan). Burundi matbuot agentligi — BAP [[1976-yil]]da tuzilgan. Burundi milliy radioeshittirishi va teleko‘rsatuvi [[1960-yil]]da tashkil etilgan.


=== Me’morligi va tasviriy san’ati ===
⚫
Matbuoti, radnoeshitgirishi va telekoʻrsatuvi. B.dagi asosiy gaz. va jur. lar: "Renuvo dyu Burundi" ("Burundi tiklanishi", fransuz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1978 y.dan), "Ubumve" ("Birlik", kirundi tilida chiqadigan haftalik gaz., 1971 y.dan), "Byulleten ekonomik e finansye" ("Iktisodiy va moliyaviy byulleten", fransuz tilida oyiga 2 marta chikali), "Gid" ("Yoʻlnoma", fransuz va kirundi tilida chiqadigan oylik a[[x]]borot byulleteni, 1970 y.dan) "Kyultyur e sosyete" ("Madaniyat va jamiyat", har chorakda fransuz tilida chiqadigan jur., 1978 y.dan). B. matbuot agentligi — BAP 1976 y.da tuzilgan. B. milliy radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi 1960 y.da tashkil etilgan.
⚫
Xalqning turar joylari aksariyati xodachalardan sinch qadalib, orasiga shoxshabba, qamish va xashak o‘rab yasalgan yumaloq kulbalardan iborat, tomi ham xashak bilan yopiladi. Kulba ichi qamish bordon bilann bo‘linadi. Qishloq qo‘rg‘onlari tepalnklar va qir yon bag‘irlariga tarqoq holda joylashgan. 50-y.lardan to‘g‘ri burchakli, peshayvon va derazali turar joylar paydo bo‘ldi. Tomini qo‘sh nishabli qilib yopish odat tusiga kirdi. Bujumbura shimolida zamonaviy yevropacha binolar qurila boshladi. Badiiy hunarmandchilikda bo‘yra, savat, idish, qopqoq kabi turli hajm va shakldagi narsalar to‘qish rivojlan’ gan. Buyumlar har xil naqshlar bilan bezatiladi. Yog‘ochdan odamlar va hayvonlarning haykallarini, qalqon va o‘qdonlarni, g‘iloflarni yasaydilar.Musiqasi. Burundi an’anaviy musiqiy madaniyati qo‘shiqjanrlari, cholg‘u asboblari ijro uslubi xilma - xilligi bilan ajralib turadi. Turli rasmrusumlar, dafn marosimi va farzand tug‘ilishiga bag‘ishlangan o‘ziga xos musiqalar mavjud. Mamlakat mustaqillikka erishgach, san’at an’analari muntazam ravishda o‘rganila boshladi, bir necha ashula va raqs ansambllari tuzildi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

⚫
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Xalqning turar joylari aksariyati [[x]]odachalardan sinch qadalib, orasiga sho[[x]]shabba, qamish va [[x]]ashak oʻrab yasalgan yumaloq kulbalardan iborat, tomi ham [[x]]ashak b-n yopiladi. Kulba ichi qamish bordon b-n boʻlinadi. Qishloq qoʻrgʻonlari tepalnklar va qir yon bagʻirlariga tarqoq holda joylashgan. 50 y.lardan toʻgʻri burchakli, peshayvon va derazali turar joylar paydo boʻldi. Tomini qoʻsh nishabli qilib yopish odat tusiga kirdi. Bujumbura sh.da zamonaviy yevropacha binolar qurila boshladi. Badiiy hunarmandchilikda boʻyra, savat, idish, qopqoq kabi turli hajm va shakldagi narsalar toʻqish rivojlan’ gan. Buyumlar har [[x]]il naqshlar b-n bezatiladi. Yogʻochdan odamlar va hayvonlarning haykallarini, qalqon va oʻqdonlarni, gʻiloflarni yasaydilar.

Musiqasi. B. anʼanaviy musiqiy madaniyati qoʻshiqjanrlari, cholgʻu asboblari ijro uslubi [[x]]ilma[[x]]illigi b-n ajralib turadi. Turli rasmrusumlar, dafn marosimi va farzand tugʻilishiga bagʻishlangan oʻziga [[x]]os musiqalar mavjud. Mamlakat mustaqillikka erishgach, sanʼat anʼanalari muntazam ravishda oʻrganila boshladi, bir necha ashula va raqs ansambllari tuzildi. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->


11-Mart 2013, 20:48 dagi koʻrinishi

Burundi Respublikasi
Repyblika y'u Burundi
République du Burundi
Shior: Unité, Travail, Progrès
(Fransuzcha: Ittiffoq, Mehnat, Taraqqiyot)
Madhiya: Burundi bwacu
Location of Burundi
Poytaxt Bujumbura
Rasmiy til(lar) Fransuz tili
Kirundi tili
Hukumat Prezidentlik Respublika
• Prezident
Piyer Nkurunziza
Mustaqillik (BMT vasiylikdagi Belgiya ma'muriyatidan)
• Sana
1-iyul 1962
Maydon
• Butun
 27,830 km2 (146-oʻrin)
• Suv (%)
 10
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat
 6,370,609 (100-oʻrin)
• Zichlik 228/km2
YIM (XQT) 2005-yil roʻyxati
• Butun
 AQSh$4,399 mil. (165-oʻrin)
• Jon boshiga
 AQSh$691
Pul birligi Burundi Franc (BIF)
Vaqt mintaqasi UTC+2
• Yoz (DST)
 UTC+2
Qisqartma BY
Telefon prefiksi 257
Internet domeni .bi
tahrir kuzat

Burundi, Burundi Respublikasi (frans. Republique du Burundi) — Markaziy Afrikadagi davlat. Maydoni 27,8 ming km2. Aholisi 6,4 mln. kishi (1990-y.larning oxirlari). Poytaxti — Bujumbura shahri. Ma’muriy jihatdan 15 viloyatga bo‘linadi.

Davlat tuzumi

Burundi prezidenti Per Nkurunziza

Burundi — respublika. Davlat boshlig‘i — prezident. 1996-yil 25-iyuldagi davlat to‘ntarishi natijasida 1992-yilgi Konstitutsiyaning amal qilishi va Millat majlisi hamda partiyalarning faoliyati to‘xtatib qo‘yilgan. Sentyabr oyida Millat majlisi va partiyalarning faoliyati qayta tiklandi. 1998-yil 18-iyulda Millat majlisi o‘rniga O‘tish davri millat majlisi tuzildi[1].

Tabiati

Burundining fazodan rasmga olingan tasviri
Burundi xaritasi
Tanganika koʻlidagi plyaj

Burundi Sharqiy Afrika tog‘ligining shim.g‘arbida joylashgan. Kembriygacha hosil bo‘lgan kristall va metamorfik jinslar yer yuzasiga chiqib yotadi. Relefi, asosan, yassitoglik. Sharqida, Nil va Kongo daryolari havzasi o‘rtasida bal. 2000—2500 m bo‘lgan suvayirg‘ich tizma bor. Yassitog‘lik jan.sharqda Malagarasi daryosi vodiysiga tik jarliklar hosil qilib tushgan.

Aholisi

Aholining 62% katoliklar, 32% mahalliy an’anaviy dinlarga amal qiladi, 6% musulmonlar. Rasmiy tili kirundi va fransuz tillari. Aholining 6,3% shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Bujumbura, Gitega, Muramvya.

Tarixi

Burundi hududida qadimdan bantu va pigmeylar qabilasi, 15—16-asrlarda efioid toifasiga mansub urushqoq kuchmanchichorvador qabilalar yashagan. Manbalarga ko‘ra, hozirigi kunda Burundi hududida 1558-yilda dastlabki podsholiklar tashkil topgan. Ntare 1-mayda xonliklarni birlashtirib, kuchli davlatga asos solgan. Viloyatlarni shahzodalar idora qilgan. 19-a. oxirlarida mamlakatga yevropalik missionerlar kirib keldi. 1899-yilda Burundi Germaniya Sharqiy Afrikasi tarkibiga qo‘shib olindi. 1-jahon urushi vaqtida Burundini Belgiya armiyasi egalladi (1916). Versal sulh shartnomasi, Millatlar Ittifoqi qaroriga muvofiq Burundi Urundi nomi bilan Belgiya ixtiyoriga o‘tdi. Davlatni Belgiya rezidenti nazoratida podsho (mvami) boshqardi. Mustamlakachilar aholini kofe, paxta kabi eksport tovarlar yetishtirishga majbur qildi. Burundi aholisi mustamlakachilarga qarshi uzoq vaqt kurash olib bordi. Bu kurash 2 jahon urushidan so‘ng Afrikada boshlangan millim ozodlik harakati ta’sirida avj olib ketdi. 50-y.lar oxirida Burundidagi ozodlik harakati tashkiliy tuye ola boshladi. Mamlakatda siyosiy tashkilotlar paydo bo‘ldi. 1959-yil tuzilgan milliy taraqqiyot va birlik partiyasi Burundiga o‘zini o‘zi boshqarish huquqi berilishini, keyinchalik mustamlaka tuzumini tugatishni talab qildi. Xalq partiyaga xayrixohlik bildirdi. Belgiya hukmronlari ozodlik kurashini boshqarish maqsadida mahalliy boshqaruv organlari tuzishga rozilik berdi. Ayni vaqtda turli partiya va tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro nizo qo‘zg‘adi, qabmlalarnibir-biri bilan urishtirib qo‘ydi. Biroq mehnatkash omma ozodlik kurashini susaytirmadi. Oxiri mustamlakachilar Burundi mustaqilligini e’tirof etishga majbur bo‘ldi. 1962-yil 1-iyulda mustaqil deb e’lon qilindi. 1966-yil noyabrda monarxiya ag‘darilib, respublika e’lon qilindi. 1962-yildan BMT a’zosi. 1992-yil 6-yanvarda O‘zRning suverenitetini tan olgan.

Bayramlari

Milliy bayrami — 1-iyul, Mustaqillik kuni (1962). Siyosiy partnyalari va kasaba uyushmalarv. Birlik va milliy taraqqiyot partiyasi (UPRONA), 1959-yilda asos solingan; Burundida demokratiya uchun front, 1986-yilda asos solingan. Burundi mehnatkashlari ittifoqi kasaba uyushmasi, 1967-yilda tuzilgan.

Xo'jaligi

Burundi — iqtisodiy jihatdan suyet taraqqiy qilgan afar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 13% ni sanoat, 48,5% ni qishloq xo'jaligi beradi. Mehnatga layoqatli aholining 90% qishloq xo'jaligi. (asosan dehqonchilik va chorvachilik)da band. Bug‘doy, oq jo‘xori, makkajo‘xori, banan, tariq, maniok, choy ekiladi. Kofe va paxta Burundining asosiy eksport ekinlaridir. Qoramol, echki, qo‘y boqiladi. Tanganika ko‘lidan baliq ovlanadi. Burundi sanoati endi rivojlanish bosqichiga kirdi. Mamlakatda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan o‘rta va kichik sanoat korxonalari bor. Kofe va paxta tozalash, yer yong‘oq yog‘i ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi uskunalari, sovun, lakbo‘yoq zavodlari va poyabzal, mebel fkalari bor.

Transportlari

Bujumburdagi aeroport

Burundida t. i. yo‘q. Ichki va tashkl yuklar avtomobil yo‘llari (uzunligi 6,3 ming km) hamda suv va havo yo‘llari orqali tashiladi. Tanganika ko‘lida kemalar qatnaydi (asosiy porti Bujumbura). Chetga kofe, paxta, ko‘nteri mahsuloti, qoramol, qalay konsentrati chiqaradi va chetdan to‘qimachilik, oziq-ovqat, neft mahsulotlari, transport vositalari keltiradi. Belgiya, AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlar bilan savdo qiladi[2].

Ijtimoiy soha

Pul birligi — Burundi franki. Tibbiy xizmati, xalq maorifi, madaniy ma’rifiy va ilmiy muassasalarn. B.da 4,5 mingdan ortiq o‘rinli 30 ga yaqin kasalxona va 120 dan ziyod tibbiy markaz bor.1962 y.gacha aholining 98% savodsiz bo‘lgan. 1967-yildan davlat maktablarida o‘qish bepul. Burundida 6 yillik boshlangich maktablar, 6—7 y.lik o‘rta maktablar bor. Maktab o‘qituvchilari Bujumburadagi universitet va oliy pedagogika maktabida tayyorlanadi. Burundida qishloq xo'jaligi instituti (1958-yili tashkil etilgan) ham bor.

Ilmiy muassasalari

Burundi Universiteti

Qishloq xoʻjaligi tadqiqotlari inti, Gidrometeorologiya milliy markazi[3], Tibbiyot bo‘yicha tadqiqot laboratoriyasi. Bujumburada unt kutubxonasi va ommaviy kutubxona, Gitega shahrida Milliy muzey ishlaydi. Bujumburada Burundi madaniy markazi ochilgan[4].

Matbuoti

Radnoeshitgirishi va teleko‘rsatuvi. Burundidagi asosiy gaz. va jur. lar: "Renuvo dyu Burundi" ("Burundi tiklanishi", fransuz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1978 y.dan), "Ubumve" ("Birlik", kirundi tilida chiqadigan haftalik gaz., 1971-yildan), "Byulleten ekonomik e finanse" ("Iktisodiy va moliyaviy byulleten", fransuz tilida oyiga 2 marta chikali), "Gid" ("Yo‘lnoma", fransuz va kirundi tilida chiqadigan oylik axborot byulleteni, 1970-yildan) "Kyultyur e sosete" ("Madaniyat va jamiyat", har chorakda fransuz tilida chiqadigan jur., 1978-yildan). Burundi matbuot agentligi — BAP 1976-yilda tuzilgan. Burundi milliy radioeshittirishi va teleko‘rsatuvi 1960-yilda tashkil etilgan.

Me’morligi va tasviriy san’ati

Xalqning turar joylari aksariyati xodachalardan sinch qadalib, orasiga shoxshabba, qamish va xashak o‘rab yasalgan yumaloq kulbalardan iborat, tomi ham xashak bilan yopiladi. Kulba ichi qamish bordon bilann bo‘linadi. Qishloq qo‘rg‘onlari tepalnklar va qir yon bag‘irlariga tarqoq holda joylashgan. 50-y.lardan to‘g‘ri burchakli, peshayvon va derazali turar joylar paydo bo‘ldi. Tomini qo‘sh nishabli qilib yopish odat tusiga kirdi. Bujumbura shimolida zamonaviy yevropacha binolar qurila boshladi. Badiiy hunarmandchilikda bo‘yra, savat, idish, qopqoq kabi turli hajm va shakldagi narsalar to‘qish rivojlan’ gan. Buyumlar har xil naqshlar bilan bezatiladi. Yog‘ochdan odamlar va hayvonlarning haykallarini, qalqon va o‘qdonlarni, g‘iloflarni yasaydilar.Musiqasi. Burundi an’anaviy musiqiy madaniyati qo‘shiqjanrlari, cholg‘u asboblari ijro uslubi xilma - xilligi bilan ajralib turadi. Turli rasmrusumlar, dafn marosimi va farzand tug‘ilishiga bag‘ishlangan o‘ziga xos musiqalar mavjud. Mamlakat mustaqillikka erishgach, san’at an’analari muntazam ravishda o‘rganila boshladi, bir necha ashula va raqs ansambllari tuzildi. [5]

Burundi (Burundi Respublikasi) poytaxti — Bujumbura shahri. BMT aʼzosi

Manbalar

  1. ↑ „Burundi set for one-name vote“. Al-Jazeera (28 июня 2010 года).
  2. ↑ Nationsencyclopedia.com. „Transport in Burundi“ (en). Qaraldi: 6 июля 2008.
  3. ↑ Britannica. „Education of Burundi“ (en). 2011-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6 июля 2008.
  4. ↑ Nationsencyclopedia.com. „Education of Burundi“ (en). Qaraldi: 6 июля 2008.
  5. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Andoza:Link FA Andoza:Link GA 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Burundi&oldid=1259259" dan olindi