Maktab

Albert Anker (1896)

Maktab — oʻqituvchi rahbarligida yosh avlodga maʼlumot beriladigan va tarbiyaviy ishlar olib boriladigan oʻquv tarbiya muassasasi. Oʻzbekistonda maktab, asosan, davlat mulki boʻlib, unda oʻqish bepuldir. Shu bilan birga oliy oʻquv yurtlarida oʻqish qisman shartnoma asosida ota-onalar mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasining 1997-yilda qabul qilingan „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonuni hamda „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ da belgilab berilganidek, Oʻzbekiston maktablarida taʼlim oʻquvchilarning ona tilida olib boriladi. Barcha maktablarda oʻquvchi va talabalar uchun uzluksiz tarzda taʼlimning quyi bosqichidan yuqori bosqichiga oʻtish taʼminlangan. Boshlangʻich va Oʻrta maktablarda taʼlimning asosiy shakli — dars, oʻrta maxsus va kasb-hunar hamda oliy maktablarda — leksiya.

Maktabni quyidagi turlarga boʻlish mumkin: a) beriladigan bilimning xarakteriga koʻra — umumiy va professional; b) bilimning koʻlamiga koʻra — boshlangʻich (yoki quyi), oʻrta, oliy; v) kimning qaramogʻida boʻlishiga qarab — davlat, munitsipal (jamoa) va xususiy; g) oʻquvchilar jinsiga koʻra — aralash (har ikki jinsdagi oʻquvchilar uchun), ayollar hamda erkaklar maktabi;d) dinga nisbatan — dunyoviy va diniy (konfessional); bolalar maktabda boʻlish vaqtiga qarab — qatnab oʻqiydigan Maktab va tunab qolinadigan maktab (pansion, internat va b). Oʻzbekistonda Maktab, asosan, davlat mulki boʻlib, unda oʻqish bepuldir. Shu bilan birga Oliy oʻquv yurtlarida oʻqish qisman shartnoma asosida ota-onalar mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasining 1997-yilda qabul qilingan „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonuni hamda „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ da belgilab berilganidek, Oʻzbekiston maktablarida taʼlim oʻquvchilarning ona tilida olib boriladi. Barcha Maktablarda oʻquvchi va talabalar uchun uzluksiz tarzda taʼlimning quyi bosqichidan yuqori bosqichiga oʻtish taʼminlangan. Boshlangʻich va oʻrta Maktablarda taʼlimning asosiy shakli — dars, oʻrta maxsus va kasb-hunar hamda oliy maktablarda — leksiya.

Ilk Maktablar qadimgi Sharq mamlakatlari (Xitoy, Bobil, Misr va boshqalar)da paydo boʻlgan; bu mamlakatlardagi ibodatxonalarda kohinlar va kotiblar Maktablari boʻlgan. Yevropada dastlabki Maktablar taxminan miloddan avvalgi VI asrda Yunonistonda, miloddan avvalgi IV asrda Qadimgi Rimda vujudga kelgan.

Oʻrta Osiyoda boshlangʻich taʼlim beradigan Maktab "maktabxona" deb nomlangan. Oʻrta Osiyoda maktablar tipidan yana madrasa, qorixonani koʻrsatish mumkin. Madrasa oʻrta va oliy tipdagi maktab hisoblangan; qorixonada Qurʼonni tilovat qilish oʻrganilgan.

Turkistondagi rus aholi mahalliy aholiga nisbatan maktablar bilan yaxshi taʼminlangan. 1876-yildan gimnaziya, real maktab, muallimlar seminariyasi va boshqa xil maktablar ochilgan. Rus maktablarining ayrimlarida mahalliy millat bolalari ham oʻqigan. XIX asr oxirlarida mahalliy millat bolalari uchun rus-tuzem maktablari tashkil etila boshladi. Bu maktablar, asosan, chorizmning mustamlakachilik siyosatiga xizmat qilgan boʻlsada, oʻlkada ilgʻor oʻqish usullarining yoyilishida maʼlum rol oʻynadi. Sovet tuzumi davrida maktablardagi taʼlim jarayonining oʻzi va oʻqitish uslubiyatidagi har xil kamchiliklar oqibatida bilim berishda yuzaga kelgan nodemokratik hamda jamiyat uchun zararli muhit shunga olib keldiki, oʻquvchilarda mustaqil fikrlash rivojlanmay qoldi.

Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, maktablarning moddiy texnika bazasini rivojlantirish, ularni ilmiy metodik jihatdan taʼminlash sohasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Oʻzbekistonda Maktab ishlari yuksak surʼatlar bilan rivojlanmoqda. Mamlakatda 9672 umumiy oʻrta taʼlim maktabi (6 milliondan ortiq oʻquvchi), 224 oʻrta maxsus va kasb-hunar oʻquv yurti (223 ming oʻquvchi), 61 oliy oʻquv yurti (125,5 ming talaba) mavjud (2002).

Maktab atamasi, shuningdek, rangtasvir, haykaltaroshlikka, oʻziga xosligi aniq ifodalangan shahar yoki maʼlum viloyat meʼmorligiga, u yoki bu darajada aniq, uslubiy va tarixiy chegaralariga ega boʻlgan butun bir mamlakatning milliy sanʼatiga nisbatan ham qoʻllanadi (masalan, Hirot miniatyura maktabi).