Lyutna klavesini
Lyuta klavesini, shuningdek, lutenverk, lyutna-klavir, arpikitarron (italyancha: arpicordo leutato, arpichitarrone, nemischa: Lautenklavier, Lautenwerck, Theorbenflügel ,inglizcha: lute-harpsichord) — bu musiqiy cholgʻu asbobi boʻlib, barokko davrida keng tarqalgan tor tomirli klavesinning bir turi hisoblanadi. Asbobning ovozi lyutnaga oʻxshaydi (uning nomi shundan chiqqan).
Tuzilma xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lyutna klavesini bir manual yoki bir necha (ikki, kamdan-kam hollarda uch) boʻlishi mumkin. Qobigʻi rakovinaga oʻxshar edi (lyutna kabi). Tor tomirlari oʻrta va yuqori registrlar uchun moʻljallangan (masalan, lyut yoki arfa kabi). Klavsindan farqli oʻlaroq, torlar paski qismidan ancha uzoqroqda uzilib, tovushning ancha yumshoq hujumiga olib keldi.
Tarixiy tasavvur[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lyutna klavesinning tarixiy namunalari saqlanib qolmagan. Taxminlarga koʻra, aynan harpventif nomi bilan atalgan asbobni nemis nazariyotchisi Sebastyan Virdung taʼriflagan („Musica getutscht“, 1511) edi; boshqa nuqtai nazarga koʻra, Virdung „arfa“ klavesinni tasvirlagan, yaʼni arfa tovushiga taqlid qiluvchi klaviaturali asbob.[1] Arpicordo leutato deb nomlangan lyut klavesin italiyalik Adriano Bankieri tomonidan „Ovozli organ“ („L’organo suonarino“, 2-nashr, 1611) organistlar qoʻllanmasida tasvirlangan. Koʻrinishidan, lyutna klavesin Bankeri davrida juda keng tarqalgan, chunki muallif risola sahifalarida cholgʻuning yangi bas modifikatsiyasini taklif qilgandi (basso continuo oʻyini uchun). U ushbu modifikatsiyani arpicordo (klavesin) va chitarrone (kitarron, lyutnaning bass turi) soʻzlarining birikmasidan kelib chiqqanlig tufayli arpitarrone deb atagan.[2] XVIII asrda Germaniyada turli dizayndagi lyutna klavesinlari Iogan Kristof Fleysher (uni „teorba-klavir“, Theorbenflügel deb atagan), Zaxariya Xildebrandt, Iogann Nikolaus Baxlar tomonidan yaratilgan. Yakob Adlung oʻzining „Musica mechanica organoedi“ (II qism, 1768) risolasidagi bir bobni lyutna klavesinga bagʻishlagan. U Lautenwerkni „organadan keyingi eng chiroyli klavishli asbobdir… u nafaqat tembri, balki tovush diapazoni va nafisligi bilan ham lyutnaga yaqin deya taʼriflagan“.[3] Lautenverkning yagona kamchiliklari dinamik palitraning yoʻqligida edi — odatiy lyutna uchun mavjud boʻlgan ovoz balandligining soyalaridir.
Ikki lyutna klavesini I.S.Baxning oʻlimidan soʻng mulkini inventarizatsiya qilishda qayd etilgan. Uning shogirdi I.F.Agrikolaning soʻzlariga koʻra, Baxning oʻzi lautenverkning bas modifikatsiyasining rasmini chizib, uni yasattirish uchun usta Xildebrandtga buyurtma qilgan. Agrikolaning yozishicha, Baxning asbobi „teorbaga oʻxshagan“ va lyutnani shu qadar yaxshi taqlid qilganki, u tovushi bilan „hatto professional lyutnachilarni ham adashtirishi mumkin“. Baxning kamida bitta kompozitsiyasi, e-moll syuiti (BWV 996) lautenverk uchun yozilgan (avtograf saqlanmagan). Bahovedlarning fikriga koʻra, c-moll syuiti (BWV 997) va Prelyudiya, fuga va allegro (BWV 998)[4] toʻplami ham ushbu asbob uchun yozilgan boʻlishi mumkin. Autentistlar lautenverkda dastlab boshqa asboblar uchun yozilgan asarlarning lyutnalarining aranjirovkalarini, shuningdek, lyut uchun kompozitsiyalarni oʻynaganlar (BWV 995, BWV 999, BWV 1000, BWV 1006a).
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Ripin E.M., Wraight D. Lute-harpsichord // The New Grove Dictionary of Music and Musicians. London; New York, 2001.
- ↑ В других своих трудах Банкьери именовал свой новый инструмент также arpichitarrone.
- ↑ Adlung J. Musica mechanica organoedi, II, p.133.
- ↑ Bach Werke Verzeichnis. Kleine Ausgabe. Leipzig, 1998, S.407-410.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Xenning U. Klaviyerlar orasida eng goʻzal: Rudolf Rixterning barokko lyut-arpsichordni qayta qurishi', Erta musiqa 10 (1982), 477-486-bet.
- Henning U. Zur Frage des Lautenklaviers bei Iogann Sebastian Bax // Alte Musik als ästhetische Gegenwart: Bax, Händel, Schütz. Shtutgart 1985, S.465-469.
- Ripin EM, Wraight D. Lute-arpsichord // Musiqa va musiqachilarning yangi Grove lugʻati. London; Nyu-York, 2001-yil.
- Nedospasova A. Lute Clavier // Qadimgi musiqa, 2005-yil No 1-2 (27-28), p. 16-22.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- El Lautenwerk yoki clave-laud[sayt ishlamaydi] (mavjud havola)
- Barok Lute-klavesin: unutilgan asbob (Wayback Machine saytida 2009-04-16 sanasida arxivlangan)
- Anna Nedospasova. Lute Klavier (ruscha) // Ilk musiqa. — 2005-yil. — № 1-2 (27-28). — S. 16-22. Arxivlangan 9 2013-yil mart yilning.
- Baxning lavta klavesin uchun musiqasi (Marta Goldshteyn)