Lozanna tinchlik shartnomasi (1912)

1912 - yilgi Lozanna tinchlik shartnomasi, shuningdek Ushi, Italiya va Usmonli imperiyasi (Turkiya) o'rtasidagi shartnoma bo'lib, 1911-1912 yillardagi Italiya-Turkiya urushini yakunlagan shartnomadir. 18 - oktyabr kuni imzolangan. Ushbu shartnomaga ko'ra Italiya Usmonli imperiyasining rasmiy hokimiyatini saqlab qolgan holda, Tripolitaniya va Kirenaika ustidan de-fakto nazoratni o'z qo'liga oldi.

Tarix

Tripolit masalasi bir necha o'n yillar davomida buyuk davlatlar o'rtasida diplomatik munosabatlar ob'ekti bo'lib kelgan. XIX-asrning so'nggi choragida va XX-asrning boshlarida kelib Italiya hukumati ularning (buyuk davlatlarning) Tripolitaniya va Kirenaikaga bo'lgan da'volariga rozi bo'lishiga erishdi. Biroq, Italiya hukumati o'z imkoniyatlari to'g'risida noaniqlik sababidan Usmonli imperiyasiga qarshi urush boshlash muddatini noma'lum muddatga kechiktirdi.

Faqatgina 1911 - yilda, Marokash masalasida Fransiyani Germaniyaga ikkinchi marta qarshi qo'ygan "Agadir inqirozi" boshlangan vaqtda, Italiya hukumati Liviyani egallab olish vaqti kelganini tushunib yetdi. 1911 - yil 28 - sentyabrda Italiya hukumati Usmonli turk imperiyasiga ultimatum qo'ydi va "Tripolitaniya tartibsizlik va tashlandiq holatda" degan asosda, Tripolitaniyani Italiya qo'shinlari tomonidan bosib olinishiga rozilik berishni talab qildi, chunki Italiya "bu hududni Italiya qirg'oqlaridan ajratib turadigan kichik masofa tufayli" buzolmaydi. Ultimatum muddati bir kundan keyin tugadi. Ushbu muddat tugashidan avval Usmonli turk imperiyasi hukumati tinchlik notasi bilan javob berib, mojaroni diplomatiya orqali hal qilish istagini bildirdi. Biroq, 29 -sentyabrda Italiya Usmonli turk imperiyasiga qarshi urush e'lon qildi. Turkiya buyuk davlatlarga norozilik bildirdi, ammo buyuk davlatlar Usmonlilar imperiyasiga Italiya talablarini qabul qilishni maslahat berishdi. Italiya hukumati harbiy harakatlarni hali yakunlamagan holda, 5 - noyabrda Tripolitaniya va Kirenaikani anneksiya qilish to'g'risida farmonni e'lon qildi. Usmonli imperiyasining bu borada ittifoqchi davlatlarga qaratilgan noroziligi javobsiz qoldi. Turkiya na Antanta, ittifoqidan, na Avstriya - Germaniya bloki tomonidan qo'llab-quvvatlanmadi.

Muzokaralar

1911 - yil 28 - sentyabrdagi ultimatum va Italiya-Turkiya urushi boshlanganidan bir necha hafta o'tgach, Italiya tashqi ishlar vaziri Antonino San-Juliano Germaniya vositachiligida muzokaralar boshladi, natijada Italiya Liviya ustidan siyosiy-iqtisodiy protektorat o'rnatdi, shu bilan birga Usmonli imperiyasining rasmiy hokimiyatini saqlab qoldi. Italiya hukumati rahbari Jovanni Giolitti bunga qarshi chiqdi, u Italiyaning Liviya ustidan to'liq nazoratini talab qilib, u erda Italiya xohlagan boshqaruv shaklini o'rnatishi mumkin edi . San-Giuliano qo'shimcha ravishda tashqi siyosiy qiyinchiliklarga duch keldi: Germaniya endi Italiya-Turkiya muzokaralarida vositachilikka kafolat bermadi, Avstriya-Vengriya Italiyani Adriatik va Ioniya dengizi sohillaridagi turk hududlarini bosib olishdan voz kechishga majbur qildi, Fransiyada norozilik namoyishlari boshlandi, 1912 - yil 22 - yanvarda prezident Puankarening qonunchilik palatasidagi nutqidan keyin Italiya bilan diplomatik inqirozga olib keldi .

Shu bilan birga, San-Juliano Avstriya-Vengriya bilan Egey dengizidagi Turkiyaga tegishli orollarni bosib olish bo'yicha uzoq muzokaralar boshladi, Italiya ularni Turkiyaning qo'shimcha kuchlarning tashishiga va Liviya portlariga turk qurollarini etkazib berishga qarshi turish uchun baza sifatida foydalanmoqchi edi. Avstriya-Vengriya tashqi ishlar vaziri Aloiz fon Erental "uchlik ittifoqi" shartnomasining 7 - moddasiga asoslanib, ishg'olga e'tiroz bildirdi, unga ko'ra Italiya va Avstriya-Vengriya Bolqondagi hududlarni egallab olishda yoki boshqa tomon bilan hududiy mukofotlar bo'yicha muzokaralar olib borishga majbur bo'lgan. Uch tomonlama ittifoqni uzaytirish bo'yicha muzokaralar parallel ravishda olib borilayotganidan foydalangan San-Giuliano, agar Germaniya bu masalada Avstriya-Vengriyaga bosim o'tkazmasa, Italiya ittifoqdan chiqib ketishi mumkinligini bildirdi.

Ayni paytda, 1912 - yil fevralda Aloiz fon Erental iste'foga chiqdi va Avstriya-Vengriya tashqi ishlar vaziri lavozimini nemis ta'siri ostida 1912 - yil 6 - aprelda Italiyaga, 26 - aprelda esa Italiya dengiz floti bilan bo'ysunishini ko'rsatgan yumshoqroq Leopold fon Berchtold bilan almashtirdi. 26 - aprelda Italiya dengiz floti Dodekanesni qo'lga olishni boshladi.

1912 - yil 12 - iyulda Lozanda Italiya va Usmonli imperiyasi o'rtasida muzokaralar boshlandi, ammo tez orada ular tomonlarning pozitsiyalari bir-biriga mos kelmasligi uchun to'xtatildi. 1912 - yil avgustda ular Bolqondagi vaziyatning yomonlashuvi fonida qayta tiklandi.

Kuzda Birinchi Bolqon urushi boshlandi. Mamlakat ikki jabhada urushga dosh berolmasligidan cho'chigan Usmonli turk hukumati Rim shartlariga ko'ra taslim bo'lishga rozi bo'ldi. London konferentsiyasida hakam bo'lishga umid qilgan Italiya esa urushni tugatishga harakat qildi.

Shartnoma va shartlarni tuzish

Tinchlik muzokaralari 1912 - yil 15 - oktabr oyida Lozannada maxfiy preliminar shartnoma imzolanishi bilan yakunlandi, shu asosda Sulton Tripolitaniya va Kirenaika aholisiga farmon e'lon qildi va u erda ularga to'liq muxtoriyat berayotganini e'lon qildi (Sulton bu hududlarda diniy ustunlikni saqlab qolgan edi).

1912-yil 18 - oktyabrda Italiya va Usmonli imperiyasi o'rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi. Italiya tarafidan uni davlat maslahatchisi va parlament deputati Gvido Fusinato, parlament deputati Pietro Bertolini va Juzeppe Volpi imzoladilar; Turkiya tarafidan esa — favqulodda elchilar Mehmed Nabi-Bey va Rumbeioglu Faxreddin-Bey lar imzoladilar.

Dastlabki tinchlik shartnomasi asosida imzolangan "Lozanna tinchlik shartnomasi" tomonlar o'rtasidagi harbiy harakatlarning to'xtatilishini va Turkiyaning o'z armiyasini Tripolitaniya va Kirenaikadan olib chiqish majburiyatini belgilab qo'ydi (1-modda). Buyuk davlatlarning bosimi ostida Italiya o'z navbatida 1912 yilda bosib olgan Dodekanes arxipelagini Turk armiyasi Liviyadan chiqarilgandan so'ng darhol evakuatsiya qilishga va'da berdi (2-modda). 8-moddada Italiya kapitulyatsiya rejimini bekor qilish masalasida Usmonli imperiyasiga yordam berishga tayyorligini bildirdi. Italiya, shuningdek, Turkiyaga Turkiya milliy qarzining Tripolitaniya va Kirenaika hisobiga to'lanishi kerak bo'lgan qismiga teng miqdorda pul to'lashga rozi bo'ldi (10-modda).

Lozanna shartnomasi va undan oldingi dastlabki tinchlik shartnomasi de-yure Italiya va Turkiyaning Tripolitaniya va Kirenaika ustidan kondominiumini o'rnatdi. De-fakto bu hududlar Italiya mustamlakasiga aylantirildi, tez orada "Liviya" nomini oldi.

Oqibatlari

Lozanna shartnomasi "Uchlik Ittifoqi" ning parchalanishiga yordam berdi, chunki Shimoliy Afrikadagi manfaatlar qondirilgandan so'ng Italiya Bolqonda (birinchi navbatda Albaniyada ) Avstriya-Vengriya bilan faol raqobatlasha boshladi.

Lozanna shartnomasi tuzilganidan keyingi dastlabki yillarda bu hududlar nominal ravishda Usmonli imperiyasi yurisdiksiyasi ostida qoldi. Masalan, 1915-yil 5-may kuni (Italiya "birinchi jahon urushiga" kirgandan keyin, Turkiyaga urush e'lon qilishidan avval) Sulton senusitlar ordeni boshlig'ini Liviyadagi musulmon "kuchlari" qo'mondoni etib tayinladi.

1912-yilgi Lozanna tinchlik shartnomasi 1923-yilgi Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanguniga qadar, huquqiy kuchini saqlab qoldi, unga ko'ra Usmonli imperiyasi Liviyadan butunlay voz kechdi.

Liviyani Italiya bosib olganidan so'ng, u erda Arab partizanlari urushi boshlanib ketti, bu faqat 1930-yillarning o'rtalariga kelib shavqatsizlik bilan bostirilgan.

Italiya, turk qo'shinlari Liviyadan evakuatsiya qilinganidan keyin o'z qo'shinlarini Dodekanesdan olib chiqishga va'da bergan bo'lsa-da, ammo ikkinchi jahon urushigacha orollarni bosib olishni davom etdi.

Adabiyot

• Пономарева Т. И. Ливия в межимпериалистических противоречиях (1911—1915 гг.). — 2015.
• 2022-08-24, Treaty of Lausanne (1912) Encyclopædia Britannicada