Liritsa
Liritsa (lieritsa, xor.: lirica, lijerica, qisqacha „lira“[1]) — serb-xorvat kamonli musiqiy asbob, Dalmatiya, shuningdek, Bosniya va Gertsegovina janubida ommabop.[2] Tipologik jihatdan bolgar gadulka, gagauz keushe, krit lirasi, serb va makedoncha kemene (chemene, chemane, maked.: ќемане, serbcha: ćemane, ћемане), pontiy lirasi va gusle janubiy slavyanlarning koʻpchiligi orasida keng tarqalgan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Liritsaning prototipi sifatida, ehtimol, Vizantiyaning lirasi sababchi boʻlib, koʻplab Yevropa kamonli cholgʻu asboblarining ajdodi hisoblanadi.[3]. Также некоторые музыковеды отмечают сильную схожесть с критской лирой[3] Shuningdek, baʼzi musiqashunoslar Krit lirasi bilan kuchli oʻxshashlikni qayd etishgan.[3] XI-XII asrlarda Yevropa manbalarida kamon cholgʻu asboblari haqida gap ketganda fidel (fiddl) va lira nomlari bir-birining oʻrnida ishlatiladi.[4].
Keyingi asrlarda Yevropada shakli jihatidan farq qiluvchi ikki turdagi kamon cholgʻu asboblari yaratilgan. Toʻrtburchak turi, lira da brachcho nomi bilan mashhur boʻlgan; ikkinchisi, yelka va tizzalari orasiga tutilib chalinadi, uning nomi — лира да гамба[en] lira da gamba. Uygʻonish davrida gambalar zodagonlar orasida mashhur hisoblangan nafis asbob boʻlgan. Ammo, oxir-oqibat, ular lira da brachcho[4] ning balandroq (dastlab kam aristokratcha) oilasiga yoʻl berishdi.
Bugungi kunda liritsadan anʼanaviy motivlar va xalq musiqasini ijro etishda qoʻllaniladi. Masalan, lindjo juft raqsi (xor.: linđo), Xorvatiya qirgʻoqlari boʻylab va Adriat dengizining yaqin orollarida keng tarqalgan boʻlib, liritsa musiqasi[1] ostida ijro etiladi, raqqosalar ijro davomida musiqachi atrofida harakatlanishadi.[5] Shuning ortidan asbob „Adriat lirasi“ laqabini oladi.[3]
XX asrning oxirida liritsa musiqachi Мате Булич[en] Mate Bulich tufayli ommalashgan, u xorvat xalq musiqasiga asoslangan pop musiqasini taqdim etgan. 2014-yilda Xorvatiya pochtasi liritsa[6] aks etgan 3,10 kun markasini chiqargan.
Tuzilishi va ijro[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nok shaklidagi uch torli yogʻochdan yasalgan cholgʻu asbobi. Tovushi kamon chalish orqali chiqadi (xor.: lukanʼanaviy nomi). Musiqachi asbobni chap tizzasiga qoʻyib, oʻtirgan holda chaladi. Shu bilan birga, ijrochi oʻng oyogʻi bilan raqqosalar uchun toʻgʻri ritmni uradi.[1] Baʼzan ijrochi (lirichar yoki lierichar, xor.: liričar, lijeričar) unga joʻr boʻlib kuylaydi.[2][5]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Лижерика“. melma.ru. Qaraldi: 27-aprel 2021-yil.
- ↑ 2,0 2,1 „HERCEGOVAČKI ETNO OKRET - HEO“. web.archive.org (7-dekabr 2009-yil). 7-dekabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-aprel 2021-yil.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 JOŠKO ĆALETA, VIDO BAGUR. „LIRICA - TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA“ (hr). web.archive.org (29-sentabr 2011-yil). 29-sentabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-aprel 2021-yil.
- ↑ 4,0 4,1 „Stringed instrument“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 27-aprel 2021-yil.
- ↑ 5,0 5,1 Lindjo — HOUSE MARUSIC — LiveJournal
- ↑ Булатова, Динара Айдаровна (2018) (ru). Тюркский след в инструментальной культуре народов Восточной Европы (на материале шейковых хордофонов) (Музыка. Искусство, наука, практика nashri). pp. 79—87. ISSN 2226-3330. https://kazancons.ru/images/magazine/Булатова.pdf.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Рихтман Ц. „Несколько замечаний о балканской лире“,. Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. Сборник статей и материалов. Часть 2. М.: Советский композитор, 1988 — 122—126 bet.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Уличный музыкант играет на лирице YouTubeda
- Линджо под аккомпанемент лирицы, 1970 год, деревня Мрчево (xor.: Mrčevo) pod Dubrovnikom YouTubeda
- Документальный фильм HRT, посвящённый линджо и лирице YouTubeda