Kutya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ukrainadagi Kutya

Kutya (ukraincha: кутя́, belaruscha: куцця́, куця́, bolgarcha: кутя́, serk.-slav. kutĩ, kutsiĩ, koutsiĩ)[1][2][3], shuningdek kolivo, kanun, sochivo[4] — bugʻdoy, arpa, biroz tariq yoki guruchning butun donlaridan asal qoʻshilgan boʻtqa (siti)[5] yoki shakar [5], baʼzan quritilgan mevalar (mayiz), yongʻoqlar, mak urugʻlari qoʻshiladi.

Bu dafn marosimlari, xotirlash va ota-onalarning shanba kuni uchun tayyorlanadigan slavyan taomidir. Janubiy slavyanlar, shuningdek, Muqaddas Varvara kuni va oilaning homiysi kuni uchun kutya tayyorlaydilar (Bolg. — Svetets, serb. — shon -sharaf). Sharqiy va gʻarbiy slavyanlar Rojdestvo arafasi, Yangi yil kechasi va Epiphany oqshomida bu taomni tayyorlaydilar

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Kutya" — yunon tilidan olingan umumiy slavyan soʻzi: sr. — grekcha: κουκκί(ον), pl. — grekcha: κουκκιά" dan olingan boʻlib — grekcha: κόκκος „don“. nomi „kolivo“ don va meva kolibo dafn qurbonliklari qadimiy odati bilan bogʻliq[6], soʻzma-soʻz yunon tilidan „qaynatilgan bugʻdoy“ deb tarjima qilingan[7][8].

Anʼanalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dafn marosimlarida don va mevalarni qurbon qilish odati Qadimgi Yunonistonda qayd etilgan, garchi u bundan ham qadimiyroq deb taxmin qilingan. Vizantiya davrida u Κόλλυβα deb atalgan. Yunon anʼanalarining tadqiqotchilari kolivoni panspermiyaga (soʻzma-soʻz „barcha donli“) koʻtarishadi[9][10].

Sharqiy slavyanlar va polyaklar orasida kutya majburiy ravishda Rojdestvo va Epifaniya arafasida tayyorlanadi, shuning uchun Polisyada bayramlar oʻzlari Kutya, yoki Kambagʻal kutya (Rojdestvodan oldin), Boy kutya, Och (suv) kutya (Epifaniyadan oldin) deb nomlanadi. Toʻrtinchi tur — qora kutya uygʻonish paytida tayyorlanadi va koliv bilan koʻpaytiriladi[11].

Ruslar Rojdestvo kechasini[5] kuteynik deb atashadi.

Sharqiy slavyanlar uchun kutya (kolivo, arafa), keyin, asal bilan kisel, omlet hamda pyure dafn marosimlariga va xotira marosimlarida xizmat qilish odatiy holdir. Dmitrievning bobolari derazadan sochiqni osib qoʻyganidan keyin kechasi belaruslar, oʻliklar uchun derazaga kutya va krep qoʻyishgan[5].

Rojdestvo kutyasi bilan fol ochilishi ham maʼlum.

Kutya tayyorlash anʼanasi, ehtimol, butparastlik davridan kelib chiqqan boʻlib, bunday taom qurbonlik qilingan „oʻlik ajdodlarning taomlari“, shuning uchun bu ajdodlar kultining qoldiqlarining namoyonidir.

Etnograf Dmitriy Zelenin Sharqiy slavyanlarning eʼtiqodiga koʻra , „oʻliklarning tirik odam kabi barcha ehtiyojlari, ayniqsa oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyoji“[12] deb yozgan.

Buyuk post (roʻza)ning birinchi haftasining juma kuni cherkovga kutya (kolivo) olib kelish odati ham bor, bu shahid Fyodor Tayronning moʻjizasi haqida eslatma boʻlib xizmat qiladi[13]. Shu kuni, „ambo ortidagi namozdan soʻng, Muqaddas Fyodor Tironga moleben beriladi va kutya muborak boʻladi“, xuddi shu buyuk shahidni xotirlash kuni Buyuk postning birinchi shanbasida nishonlanadi[14].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Kꙋtiꙗ // Sreznevskiy I. I. Materiali dlya slovarya drevnerusskogo yazika po pismennim pamyatnikam. Tom 1 A—K — SPb.: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk, 1893 — Stb. 1382.
  2. Arxiepiskop Veniamin (Krasnopevkov-Rumovskiy). „Novaya Skrijal“, chast 4, glava 23, § 3, str. 263
  3. Nikolskiy K. T. Posobie k izucheniyu ustava bogoslujeniya Pravoslavnoy serkvi — 1907 — str. 766.
  4. Большая российская энциклопедия 2010.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Валенцова 2004.
  6. София Фарах. „Как приготовить кутью, сочиво или коливо“. lady.ТСН.ua (2014-yil 5-yanvar).
  7. „Коливо“. Открытая православная энциклопедия «Древо».
  8. „Коливо“. Азбука Христианства.
  9. Страхов 1991.
  10. Передольская 1954.
  11. Skuratіvskiy V. Rusalії. — Kiїv: Dovіra, 1996. — S. 532—533. ISBN 966-507-028-2
  12. Зеленин 1991.
  13. Kutiya, kolivo // „Azbuka veri“, pravoslavniy internet-portal.
  14. Velikomuchenik Feodor Tiron // Православие.Ru.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Зеленин Д. К.. Восточнославянская этнография. М.: Наука, 1991. 
  • Kutya // Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya : [v 35 t.] / gl. red. Yu. S. Osipov. — M. : Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 2004—2017.
  • Kutiya // Tolkoviy slovar jivogo velikorusskogo yazika : v 4 t. / avt.-sost. V. I. Dal. — 2-e izd. — SPb. : Tipografiya M. O. Volfa, 1880—1882.
  • Kutya / Valensova M. M. // Slavyanskie drevnosti: Etnolingvisticheskiy slovar : v 5 t. / pod obщ. red. N. I. Tolstogo; Institut slavyanovedeniya RAN. — M. : Mejd. otnosheniya, 2004. — T. 3: K (Krug) — P (Perepyolka). — S. 69-71. — ISBN 5-7133-1207-0.
  • Передольская А. А.. Об отражении обряда «всезерния» в терракотах V в. до н. э., найденных в Северном Причерноморье // Материалы по археологии Северного Причерноморья в античную эпоху, Материалы и исследования по археологии СССР. № 33. М.: Издательство АН СССР, 1954 — 115—122 bet. 
  • Петровский А.В „Коливо“,. Православная богословская энциклопедия. Приложение к духовному журналу "Странник". Петроград: Тип. А.П. Лопухина, 1911. 
  • Poxlyobkin V. V. Kutya // Kulinarniy slovar. — M.: Izdatelstvo „E“, 2015. — S. 176. — 456 s. — 4000 ekz. — ISBN 978-5-699-75127-3.
  • Страхов А. Б.. Культ хлеба у восточных славян: опыт этнолингвистического исследования, Мюнхен, 1991. 
  • Kutya // Kultura pitaniya. Ensiklopedicheskiy spravochnik / Pod red. I. A. Chaxovskogo. — 3-e izdanie. — Mn.: „Belorusskaya ensiklopediya imeni Petrusya Brovki“, 1993. — S. 146. — 540 s. — ISBN 5-85700-122-6.