Kembrij beshligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kim Filbi 1990-yilgi sovet pochta markasida

Kembrij beshligi (inglizcha: Cambridge Five') — 1930-yillarda Kembrij universitetida sovet razvedka zobiti Arnold Deych[1] tomonidan yollangan Buyuk Britaniyadagi sovet agentlari tarmogʻining umumiy nomi.

Aslida, „beshlik“ yoʻq edi: oddiygina Ulugʻ Vatan urushi boshida Sovet razvedkasini oʻz xabarlari bilan toʻldirgan koʻplab ingliz agentlari orasidan sovet razvedkachisi Yuriy Modin tanlab olgan. Modinga bu vazifa yuklangan, chunki Sovet razvedkasi Sovet Ittifoqiga qarshi boʻlganlarning sirlarini oshkor qilishga intilgan mashhur Britaniya maxfiy xizmatlari vakillarining faolligidan hayratda edi. Oʻz navbatida, „beshlik“ vakili Jon Keyrkross Sovet Ittifoqi uchun qilgan ishini xiyonat deb hisoblamadi, chunki u oʻng qanot Britaniya siyosatchilari tomonidan ataylab sir tutilgan maʼlumotlarni ittifoqchiga topshirgan[2]. „Beshlik“ tarmoqqa ulanmaganligining isboti shundan iboratki, Kim Filbi boshchiligida MI6 da ishlaganida Jon Keyrnkros Filbi unga qanday ish topshiriqlarini berganligi haqida hatto taxmin ham [2] .

Kembrij beshligi haqidagi maʼlumotlar Sovet Ittifoqiga 1941-yilda atom loyihasi ustida ishlashni boshlashga va 1943-yilda Kurskdagi hal qiluvchi jangga tayyorgarlik koʻrishga yordam berdi[2].

Tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Kim Filbi (1912-1988) (inglizcha: Kim Philby)[3] — maxfiy nomi „Stenli“, SIS (MI6) va MI5 da yuqori lavozimlarni egallagan.
  • Donald Maklin (1913-1983) (inglizcha: Donald Duart Maclean)[4] — maxfiy nomi „Gomer“, Tashqi ishlar vazirligida ishlagan.
  • Entoni Blant (1907-1983) (inglizcha: Anthony Blunt)[5] — maxfiy nomi „Jonson“, kontrrazvedkachi, qirol Jorj VI ning maslahatchisi.
  • Gay Burgess (1911-1963) (inglizcha: Guy Burgess)[6] — maxfiy nomlari „Xiks“, „Medchen“, „Pol“[7]: kontrrazvedkachi, Tashqi ishlar vazirligida ishlagan.
  • Jon Cairncross (1913-1995) (inglizcha: John Cairncross)[8] — „Leaf“ taxallusi (musiqaga muhabbat uchun berilgan): Tashqi ishlar vazirligi, harbiy razvedkachi. Cairncross 1936-yilda eng nufuzli Kembrij marksistlaridan biri Jeyms Klugman tomonidan yollangan va uni Kominternga yordam berish orqali fashizmga qarshi kurashga undagan[2] .

Beshtasi ham Britaniya razvedkasi yoki diplomatik tuzilmalarida yuqori lavozimlarni egallagan, tarmoq fosh qilingan, ammo hech kim jazolanmagan: Filbi, Makleyn va Burgess SSSRga qochib ketishgan, Keyrkross ishdan bo‘shatilganidan keyin Chikagoga ketgan, davlat xizmatidan 1979-yilda rasman ishdan olingan va Rimda bir yil qamoqda oʻtirgan[2]. Blant Britaniyada qoldi, ammo jinoiy javobgarlikka tortilmadi.

Markaziy razvedka boshqarmasining sobiq direktori Allen Dalles Kembrij beshligini „Ikkinchi jahon urushidagi eng kuchli razvedka guruhi“ deb atagan[9] .

2015-2016-yillarda bir qator tadqiqotlar Financial Times gazetasiga jurnalist Sedrik Belfrijni „mashhur Kembrij beshligining oltinchi aʼzosi“[10] deb nomlashga asos berdi.

Ish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1941-yilda Cairncross nemis harbiy xabarlarini shifrlagan maxfiy razvedka markazi Bletchley Parkga ishga bordi. Bu uning Sovet Ittifoqiga koʻrsatgan eng qimmatli yordami edi: Cairncross asosiy dushman haqida maʼlumotni Moskvaga uzatdi.

1941-yil sentyabr oyining oxirida Cairncross Moskvaga Bosh vazir Cherchill rahbarligida inglizlar ikki yil ichida ishlab chiqarishga tayyorlanayotgan atom qurolini yaratish loyihasi haqida hisobot yubordi. Ushbu hisobotni tashqi razvedka boshligʻi P. M. Fitin payqadi va bu haqda L. Beriyaga xabar berdi va u olingan maʼlumotlarni tekshirish uchun NKVDning tadqiqot va ishlanmalar bilan shugʻullanadigan 4-maxsus boʻlimiga topshirishni buyurdi. Oʻsha paytdan boshlab SSSRda atom qurollarini yaratish boʻyicha ishlar boshlandi, yaʼni dushman Moskvaga shoshilayotgan va frontlarda vaziyat tahdid solayotgan bir paytda atom qurolini yaratish ishlari boshlab yuborildi[11].

1943-yil fevral oyida Cairncross Wehrmacht tomonidan 1200 km uzunlikdagi frontda Kursk jangida rejalashtirilgan operatsiyani eʼlon qildi. Bu Qizil Armiyaga tankga qarshi mudofaani qurish va tank kuchlarini jamlash[2], shuningdek, nemislar tomonidan rejalashtirilgan hujumdan 15 daqiqa oldin dushman pozitsiyalariga havodan havodan zarba berish va ustunlikka erishish imkonini berdi[12].

1947-yil iyun oyida Yuriy Modin Burgess, Blant va Cairncrosslarni nazorat qilish uchun Sovet elchixonasining shifrlash kotibi (ingliz manbalarida, matbuot attashesi) sifatida Londonga keldi. Bu davrda Modin oʻzining eng yaxshi agenti deb atagan Cairncross Sovet Ittifoqiga NATO tomonidan tuzilayotgan hujjatlarning toʻliq toʻplami: ittifoq tuzilishi, moliyalashtirish sxemasi va tarkibini topshirdi[2].

MI5 tergovi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet agentlari Gay Burgess va Donald Maklin xotirasiga 1952-yildan 1955-yilgacha Kuybishevda yashagan Frunze koʻchasidagi 179-uyda yodgorlik lavhasi

Ikki yillik tergovdan soʻng, Dik Wayt boshchiligidagi Britaniya kontrrazvedka xizmati Donald Makleyn sovet josusi ekanligini aniqladi[2]. 1951-yilda Kim Filbi Makleynni va Burgessni fosh qilinayotgani haqida ogohlantirdi (Venona loyihasi). Hibsga olinishi arafasida Modin SSSRga evakuatsiya uyushtirdi (Burgess Makleynni Shveytsariyaga kuzatib qoʻyishi va keyin Londonga qaytishi kerak edi, lekin buning oʻrniga u ham SSSRga ketdi)[2].

Natijada Makleyn va Burgess SSSRga yashirincha olib kirildi. MGB rahbarining buyrugʻi bilan S. D. Ignatiev „xavfsizlik maqsadida“ ular Mark Petrovich Freyzer (Makleyn) va Jim Andreevich Eliot (Bergess) nomlari bilan yopiq Kuybishev shahriga[13] yuborildi.

1951-yil 28-mayda Makleyn bedarak yo‘qolgan deb topilgach, Wayt ishonchsiz tergovdan chetlashtirildi. Shubhada holi boʻlgan Burgess Buyuk Britaniyadan ketayotganda Makleynga hamrohlik qilgani maʼlum boʻlgach, vaziyat uning uchun yomonlashdi. Blant bilan birga, MI5 Burgessning uyini tintuv qilish uchun bordi va qogʻozlar bilan toʻla gitara qutisini topdi. Ular orasidan mualliflik huquqisiz qo‘lyozma yozuvlari bo‘lgan Tashqi ishlar vazirligi hujjati topilgan. Qoʻl yozuvini tekshirish shuni koʻrsatdiki, yozuvlar Cairncrossga tegishli. Shu paytgacha Cairncross Burgess bilan doʻst ekanligiga daʼvo qilgan, ammo uning homiylari haqida hech nima maʼlum emasdi. KGB agentlari bilan aloqalarni tashkil qilish shunchalik mukammal ediki, Burgess Tashqi ishlar vazirligining yuqori mansabdor shaxsi sifatida unga maxfiy hujjatlarni topshirishga majbur boʻlgan Kernkros buni faqat vaqtni boy bermaslik uchun qilganiga amin edi.

Cairncross kuzatuv ostiga olindi. U metroda Londonning Ealing tumaniga borguncha MI5 agenti Entoni Simkinsning uni kuzatib borayotganini sezmagan. Biroq, Cairncross oʻrnidan turib chekayotganda, atrofda Modin kontrrazvedka agentlarini koʻrdi va qochib ketdi. Keyinchalik maʼlumboʻlishicha, kuzatuv hisobotini tuzayotgan Simkins metro yaqinida chekish Sovet aloqa belgisi ekanligini tushundi, chunki Cairncross hayotda chekmagan[2].

Agar Wayt va Simkins o‘z ishlarida izchilroq bo‘lganlarida, Kembrij beshligi haqidagi voqea Britaniya kontrrazvedkasi uchun muvaffaqiyatli yakunlanishi mumkin edi, deya xulosa qiladi Independent nashri. Biroq, MI5 zobitlari soʻroq paytida yetarli dalillarni toʻplamadilar. Cairncross Modin bilan uchrashishga va undan soʻroq qilish uchun koʻrsatmalar olishga muvaffaq boʻldi. Modin Cairncrossga oʻzining kommunistik hamdardligini va Burgess bilan doʻstligini yashirmaslikni, balki josuslik gumonlarini rad etishni maslahat berdi. Birinchi soʻroqda Cairncross Uilyam Skardon tomonidan oʻtkazilgan soʻroqda xuddi shunday qildi. Rasmiy hujjatlar bilan ishlashda beparvolik uchun tanqid qilinganidan soʻng, Cairncross davlat xizmatidan isteʼfoga chiqish toʻgʻrisida ariza yozdi[2].

Isteʼfoga chiqqanidan soʻng, Cairncross pulsiz va ishsiz qoldi. Sodiq Yuriy Modin unga Chikagoga koʻchib oʻtish uchun pul berdi. Chikagoda Cairncross Shimoli- gʻarbiy universitetda akademik martabasini oldi. 1964-yilda Artur Martin Kim Filbining parvozidan keyin Kembrij beshligini tekshirishni davom ettirib, „toʻrtinchi“ va „beshinchi“ josuslarni qidirish uchun yana Cairncross bilan bogʻliq hujjatlarga eʼtibor qaratib, Chikagoga keldi. Ajablanarlisi shundaki, Cairncross hamma narsani tan oldi. Bu esa Bluntning fosh etilishiga olib keldi[2].

Ekranlashtirilgan[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • „Cambridge Spies“[14] (Piter Moffat, BBC, 2003) — haqiqiy voqeaga asoslangan toʻrt qismli badiiy film.
  • „Another Country“ (rej. Marek Kanievskiy, 1984) — Guy Burgess (filmdagi Bennett)ning maktab yillari haqidagi badiiy film.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Сайт СВР РФ“. 2016-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-sentyabr.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Tom Bower. „OBITUARIES: John Cairncross“ (en). The Independent (1995-yil 10-oktyabr). 2021-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.
  3. ↑ „Гарольд Андриан Рассел «Ким» Филби“. 2010-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-fevral.
  4. ↑ „Маклин Дональд Дюарт“. 2010-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-fevral.
  5. ↑ „Антони Фредерик Блант“. 2010-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-fevral.
  6. ↑ „Бёрджесс Гай“. 2010-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-fevral.
  7. ↑ Вероника Крашенинникова. „Гай Бёрджесс (1911–1963), он же «Медхен», «Пауль», «Хикс»“. cambridge5.ru. Кембриджская пятёрка. 2021-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.
  8. ↑ „Джон Кернкросс“. 2012-yil 20-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-fevral.
  9. ↑ Antonov V. S., Karpov V. N. Taynie informatori Kremlya-2. S nix nachinalas razvedka. — M.: OLMA-PRYeSS Obrazovanie, 2003. — 416 s. — (Dose). S. 205.
  10. ↑ Jones, Sam. „Cedric Belfrage – 'sixth man' Soviet spy who hid in plain sight“. Financial Times (2015-yil 21-avgust). 2015-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-fevral.
  11. ↑ Бондаренко, А.Ю. „Возвращение генерала Фитина“. regnum.ru. ИА Регнум (2017-yil 10-oktyabr). 2020-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.
  12. ↑ Людмила Романенко, Екатерина Китайцева. „Павел Фитин против Шелленберга“. Без свидетелей. Россия-1 (2015). 2020-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.
  13. ↑ С. Г. Хумарьян. Эта работа - моя жизнь. Исполнилось 25 лет со дня создания музея истории Управления ФСБ РФ по Самарской области («ПБ») // «Промышленность и бизнес» : газета. — Самара, 2004. — 25 fevral (Andoza:Бсокр). Архивировано 27 sentyabr 2007 года.
  14. ↑ «Cambridge Spies» (2003) IMDbda

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Modin, Yuriy. Skautlarning taqdiri. Mening Kembrijdagi doʻstlarim. ISBN 978-5-906947-81-9
  • Fisher, Jon Burgess va Maklin = Burgess va Maklin. — M .: Taraqqiyot, 1979. — 270 b. — Maxsus buyurtma bilan joʻnatiladi. roʻyxati
  • Kembrij beshligi
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kembrij_beshligi&oldid=3364778" dan olindi