Jon (qissa)
 O‘zbek tilidagi ikkinchi nashr muqovasi | |
| Asl nomi | Джан |
|---|---|
| Muallif(lar) | Andrey Platonov |
| Muharrir(lar) | Abdulla Sharopov |
| Tarjimon(lar) | Sharifjon Ahmad |
| Bezovchi(lar) | Bahriddin Bozorov |
| Mamlakat |
 SSSR |
| Til | ruscha |
| Qismlar | akadem●nasr |
| Janr(lar)i | qissa |
| Nashr etilgan sanasi | 1935-yil |
| Nashriyot | Akademnashr |
| Oʻzbek tilida nashr etilgan sanasi | 30-sentabr, 2019-yil |
| Sahifalar soni | 192 bet |
| ISBN | ISBN 978-9943-5651-3-5 |
Jon (ruscha: Джан, forschadan olingan: جان(jon) — „hayot baxsh etuvchi ruh“ degan maʼnoni anglatadi) — Andrey Platonov tomonidan yozilgan asar. Platonov 1935-yilda Turkmaniston Respublikasiga ikkinchi safari natijasida ushbu asarni yozishga qaror qilgan. Garchi 1930-yillarda Sovet davlati Jon asarini senzura qilib, faqat tanlangan boblarni nashr etgan boʻlsa-da, senzuralarsiz nashr 1999-yilda toʻliq chop etilgan.
Jon asarini „Stalinizm davrining tipik, sotsial-realistik romani“ sifatida oʻqish mumkin. Asar Markaziy osiyolik „gʻayrirus“ iqtisodchi Nazar Chig‘atoyevning Moskvani tark etib, oʻz xalqiga sotsializm gʻoyasini olib borish uchun joʻnab ketgani haqida hikoya qiladi.[1] Jonga yetib borgach, Chig‘atoyev xalqiga yordam berish uchun hech narsa qila olmasligini tushunadi, ammo hikoya oxirida Moskvaga qaytishdan oldin ular bilan sahro orqali togʻlar oralab xavfli sayohatga chiqadi. Hikoyaning aksariyati jon xalqining Sari-Qamish deltasidan Qoraqum choʻli orqali Ustyurt togʻlariga xavfli ravishda koʻchishlari haqida hikoya qiladi.
Jo‘g‘rofik bilimlar ushbu romanda muhim rol o'ynaydi, ayniqsa Platonov rus yozuvchisi sifatida O'rta Osiyoda "insayder" nuqtai nazaridan yozgan "begona" shaxs edi.[2] Voqea 1930-yillarda, aniqrog‘i 1924-1936 yillarda Oʻrta Osiyoda sodir boʻlgan milliy chegaralanish jarayonining yakunida, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekiston SSRlarning tashkil topishida sodir boʻladi.[3] Bugungi kunda romanda ushbu oʻziga xos geografik belgilarga havolalari mos ravishda Oʻzbekiston, Turkmaniston va Qozogʻiston xalqlarida mavjud.
Syujet xulosasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hikoya Nazar Chigʻatoyevning Moskva iqtisodiyot institutini bitirishi bilan boshlanadi. Hovlida u Vera ismli ayolni uchratadi va u bilan kechasi uning uyiga ketadi [4] va Vera homilador ekanligini, lekin bolaning otasi vafot etganini bilib oladi. U darhol Vera va uning kichkina qizi Ksenya bilan tushunarsiz munosabatga kirishadi. Chigʻatoyev tez-tez tashrif buyurganidan soʻng, u Vera bilan turmush qurishga qaror qiladi, lekin yozdan keyin oʻz xalqiga „sotsializmni olib borish“ va Jon xalqiga yaxshi hayotga yetishishlariga yordam berish uchun oʻz lavozimini bajarish uchun yoʻlga otlanadi.
U poyezdda dasht boʻylab, qayiqda esa Amudaryo boʻylab uzoq safarga otlanadi va nihoyat Sariqamish deb nomlangan deltada yashovchi Jon xalqiga yashovchi manzilga yetib boradi. U Sufyon chol, Mulla Cherkazov, Oydin va Gulchatoy bilan uchrashadi, lekin onasi Gulchatoy uni eslamaydi ham. Ularning mol-mulki juda oz, yashashga kuch-quvvati kam, ayanchli ahvolda yashayotgan gʻamgin, qashshoq xalq ekanini koʻradi.
U qisqa vaqt ichida Chimganga zaruriy narsalar uchun qaytib keladi va u yerda Ksenyadan Vera va chaqaloq vafot etgani haqida xat oladi. Garchi bu xabar uni qaygʻuga solsa-da, u Jon qavmi bilan oʻz missiyasini davom ettirishga qaror qiladi. U qavmning oldiga qaytib, Jonni kuzatib borish va unga yordam berish uchun tuman ijroiya qoʻmitasi tomonidan yuborilgan Nur-Muhammad bilan suhbatlashdi . Nur-Muhammadning xalqdan umidi yoʻq boʻlsa-da, Chigʻatoyev ular yaxshiroq joyga koʻchib oʻtishga qaror qiladi va bu harakat guruh uchun yaxshi yashash sharoitiga ega boʻlishiga umid qiladi.
Qoraqum qumlari boʻylab koʻchib oʻtish paytida guruh rizq topish uchun kurashadi, oziq-ovqat va yoʻnalish umidida sarson qoʻylarning orqasidan ergashadi. Millatning baʼzi vakillari murosasiz qumlarda halok boʻlishadi. Chigʻatoyev sekin-asta guruhdan ajralib chiqadi, chunki u orqada qolib, charchoq va ochlikdan oʻlishiga sal qoladi. Oʻlimga yaqinlashganda, unga hujum qilgan ikkita bahaybat qush bilan jang qiladi va ularni toʻpponcha bilan otadi va hushini yoʻqotadi. Ayni paytda Nur-Muhammad guruhda qoladi va umidsizlikka tushib, Oydin bilan birga guruhdan ataylab ajralib ketadi. Nur-Muhammad ishtirokidagi gʻalati zoʻrlash sahnasida Oydin tepada bahaybat qushlarning uchayotganini koʻradi va Chigʻatoyev miltigʻining oʻq ovozini eshitadi. U darhol uning oldiga boradi va uning hushidan ketayotganini koʻradi.
Oydin tezda Nazarni yupatishga, sogʻligini tiklashga harakat qiladi. Bu vaqtda Nur-Muhammad qaytib keladi va yana Oydinni oʻgʻirlab, Afgʻonistonga olib ketmoqchi boʻladi. Nazar uni toʻxtatmoqchi boʻladi va ular mushtlashadi. Jang Nazar Nur-Muhammadning oyogʻiga oʻq uzishi bilan tugaydi va u boshqa koʻrinmaslik uchun qumga yuguradi.
Bu manzaradan soʻng xalq bir necha aʼzosidan ayrilib, shashtlari tushib, Nazar oʻldirgan bahaybat qushlarni yeyishga qaror qilishadi. Ular bir necha kun dam olishadi, soʻngra Ust-Yurt togʻlari tomon yoʻl olishadi. Ammo togʻlarga yetib borgach, faqat Nazar va Oydin kichik bir guruh qoʻy boqish, kichik uy qurish va qolgan aʼzolarni sogʻlomlashtirish uchun ishlaydi. Ular birgalikda taxta uylar qurishadi va Ust-Yurt togʻlarida toʻgʻri joylashishadi.
Biroq, ularning sogʻligʻi tiklanganidan keyin koʻp aʼzolar qish oldidan har tomonga tarqalib ketishadi. Nazar qish payti qoladi, keyin Xiva va boshqa shaharlarga ularni izlab ketadi. Chigʻatoyev Jon xalqining farovonligini taʼminlashga va keyin Moskvaga qaytishga qaror qiladi. U boshqa bir chetlangan, Xonim ismli yosh turkmna qiz bilan uchrashadi va u bilan qiziqarli munosabatlarga kirishadi. Ular bir necha kechani birga oʻtkazishadi va u qaytib kelguncha unga choyxonada qolishni aytadi.
Nazar Chorjoʻyga boradi va u yerda Sufyon chol bilan uchrashadi. U Xivaga qaytib , Xonimni yigʻib, togʻlarga qaytishga qaror qilmaguncha, ular Ashxobod , Bayram-Ali va Marv kabi boshqa shaharlar atrofida baxshichilik qilishni davom etadilar. Qaytib kelgach, choyxona egalari unga Xonim uni izlab ketganini aytishadi. U Oydinni yana bir bor koʻrish uchun tezda Ust-Yurt togʻlariga joʻnaydi.
Kelgach, Xonim boshqa xalq vakillari bilan birga u yerga yoʻl olganini koʻradi. U qolib, Mulla Cherkazovga uylanishga qaror qiladi. Yetarlicha qoʻy va boshqa loy uylar bor. Chigʻatoyev yoz oxirigacha qoladi, lekin oxir-oqibat u endi kerak emasligini tushunadi. U yashash muddati tugagach, Jonga Xonimni yangi rahbar etib saylashni maslahat beradi. Hammasi joyida boʻlganidan keyin Nazar Oydinni Moskvadagi maktabga olib borishga qaror qiladi va ikkalasi ham Ust-Yurt togʻlarini tark etib, uzoq yoʻlga chiqishadi.
Moskvaga qaytib kelgach, Ksenya va Oydin doʻst boʻlishadi. Ksenya Oydinni hammomga olib borish, kiyim-kechak olishga yordam berish va shahar haqida narsalarni oʻrgatish orqali uni shahar hayotiga moslashishiga yordam beradi. Hikoya Ksenya va Nazarning qoʻl ushlashishi bilan tugaydi va Nazar yordam oʻzidan emas, faqat boshqalardan kelishi mumkinligini tushunadi[5].
Qahramonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nazar Chigʻatoyev — onasi Gulchatoy, otasi Ivan Chigʻatoyev, Xivadagi rus askari. Asl ismi Nazar, „ichki koʻrish“ degan maʼnoni anglatadi. U romanning bosh qahramoni. Oʻrta Osiyodan kelgan „gpayrirus“ iqtisodchi boʻlib, Moskvaga qaytishdan oldin Jon xalqini Sariqamish deltasidan Ust-Yurt togʻlarigacha olib borishga harakat qiladi.
Vera — Kimyo institutining oxirgi kurs talabasi. Nazar Chigʻatoyev u bilan Moskvada uchrashadi va tez-tez tashrif buyurishdan keyin unga uylanishga qaror qiladi. U tugʻish paytida vafot etadi va Ksenya ismli yolgʻiz farzandini qoldiradi.
Ksenya — Veraning qizi. U onasining oʻlimidan azob chekadi va yolgʻiz farzandi boʻladi. U Moskvada yashaydi va roman oxirida Nazar va Oydinni kutib oladigan „haqiqiy ayol“ boʻlib ulgʻayadi.
Gulchatoy — Nazar Chigʻatoyevning turkman onasi. U Jon millatining keksa vakili .
Nur-Muhammad — Toshkentdagi tuman ijroiya qoʻmitasi tomonidan joʻnatilgan, Jon millatiga mansub boʻlmagan odam . U Oydinni oʻgʻirlab, Afgʻonistonga olib ketmoqchi boʻlganida romanning „yovuz qahramoni“ga aylanadi.
Sufyon — Jon millatining keksa, dono vakillaridan biri. U Jonning holati va maqomi haqida tez-tez sharhlar beradi.
Mulla Cherkazov — koʻr odam va Jon qavmi aʼzosi. U roman oxirida Xonimga uylanadi.
Oydin — Mulla Cherkazovning qizi. U oʻsmir qiz va Jon millatining eng yosh vakillaridan biri. U zoʻrlash, oʻta qashshoqlik va ochlik kabi turli qiyinchiliklarni boshdan kechiradi, lekin Ust-Yurt togʻlariga yetib borganida Jon tayanadigan liderga aylanadi. Roman oxirida u Nazar bilan yangi hayot boshlash uchun Moskvaga qaytadi.
Xonim — uning ismi, xonim, „yosh ayol“ yoki „yosh xonim“ degan maʼnoni anglatadi. Nazar Xivada uchragan yosh ayol. U bir necha tunni u bilan oʻtkazadi va uni Jon bilan yashashga ishontiradi. Mulla Cherkazovga uylanadi va Jan xalqining yetakchilaridan biriga aylanadi.
Tarjimalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Inglizcha tarjima[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Soul“ — „Jon“ ingliz tiliga 2003 yilda Robert va Elizabeth Chandler tomonidan tarjima qilingan (Harvill Press nashriyoti tomonidan nashr etilgan). Koʻp oʻtmay, 2008-yilda New York Review Books Classics Andrey Platonovning Robert va Elizabet Chandler, Katia Grigoruk, Anjela Livingstone, Olga Meerson va Eric Naiman tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan asarlari toʻplamini nashr etdi, unda " Jon " romani, „Jon“ va „Qaytish“ qissalari va yana oltita hikoya bor.[5]
Oʻzbekcha tarjima[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kitobni oʻzbek tiliga Sharifjon Ahmad tarjima qilgan. Birinchi nashri 2019-yilda kirill yozuvida, ikkinchi nashri esa lotin yozuvida 2024-yil fevralida akadem•nasr ruknida chop etilgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Chandler, Robert (2017). „Bread for the Soul: Andrey Platonov“. Studia Litterarum. 2-jild, № 1. 244–267-bet. doi:10.22455/2500-4247-2017-2-1-244-267. ISSN 2500-4247.
- ↑ Holt, Katharine.. The Rise of Insider Iconography : Visions of Soviet Turkmenia in Russian-Language Literature and Film, 1921-1935. OCLC 893604449.
- ↑ Hirsch, Francine. Empire of Nations. Ithaca, NY: Cornell University Press, 2018-12-31. DOI:10.7591/9780801455940. ISBN 978-0-8014-5594-0.
- ↑ Skakov, Nariman (2011). "Ekphrastic Metaphysics of Dzhan". Ulbandus Review 14: 76–92.
- ↑ 5,0 5,1 Platonov, Andreĭ Platonovich, 1899-1951.. Soul and other stories. New York Review Books, 2008. ISBN 978-1-59017-254-4. OCLC 153582650.