Humashah Sulton (Ibrohim I ning xotini)

Humashah Sulton
Vafoti	1671-yil Istanbul, Usmonli imperiyasi
Fuqaroligi	Usmonli imperiyasi
Turmush oʻrtogʻi	Sulton Ibrohim I
Bolalari	Shahzoda Orxan

Humashah Sulton (turkcha: Humashah Sulton), Telli-haseki (turkcha: Telli Xaseki, 1671-yildan keyin, Istanbul, Usmonli imperiyasi) — sevikli kanizak va Usmonli sultoni Ibrohim I ning qonuniy rafiqasi, shahzoda Oʻrxonning onasi, haseki sulton.

Ism

Haramda kanizak Humashah ismini oldi. Turk tarixchisi Nejdet Sakaoʻgʻlining taʼkidlashicha, Sulton bilan toʻydan keyin Humashah haramda „Haseki Sulton“, „Telli-Haseki“ deb atalgan. Humashga nisbatan „Telli“ taxallusi ham Usmonli tarixchisi Mehmed Sureya Bey va Chagʻatoy Uluchay asarlarida koʻrsatilgan.

Biografiya

Humashahning kelib chiqishi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Taxminan 1647-yilda u Sulton Ibrohim I ning haramiga qul sifatida kirib, uning yettinchi yoki sakkizinchi hasekisi boʻladi. Humashah oʻzining goʻzalligi, jozibasi va zukkoligi tufayli Sultonni tezda oʻziga jalb qila oldi va u sulton bilan rasmiy nikoh qurishni xohlaydi. Tarixchi Entoni Alderson nikoh sanasini xuddi shu 1647-yilni beradi. Saqaoʻgʻli Usmonli tarixchisi Naimaning soʻzlaridan iqtibos keltiradi: "Bunday sulolaviy anʼana boʻlmaganida, Ibrohim Qur’oni Karim va Paygʻambarimiz sunnatlari buyrugʻi bilan [turmushga chiqmoqchi boʻlib, ajdodi Sulaymon I bilan qilgan ishni qildi. Aleksandra Anastasiya Lisovska — Humashahni ozod qildi. Humash erkin ayol maqomini olganligi va toʻydan oldin haramda boʻlolmaganligi sababli, Ibrohim uni shu munosabat bilan taʼmirlanishi va jihozlanishi kerak boʻlgan Ippodromdagi Ibrohim Poshoning uzoq vaqt boʻsh boʻlgan saroyiga koʻchirdi. Biroq, Gʻaznachilik buning uchun yetarli mablagʻ topa olmadi va tartibga solish hech qachon tugallanmagan: butun saroydan faqat bitta xona turar-joy uchun boʻsh boʻlib chiqdi, uning derazasidan Ippodrom maydonining koʻrinishi ochildi. Bundan tashqari, Ibrohim I ajoyib bayramlar uyushtirishni xohladi, buning uchun u savdogarlardan sharob, mato va hashamatli buyumlar shaklida oʻlpon yigʻishni buyurdi, bu Istanbul aholisi tomonidan talonchilik sifatida qabul qilindi. Nejdet Sakaoʻgʻlining fikricha, boʻsh xazina sharoitida Humashah bilan isrofgarchilik bilan oʻtkazilgan toʻy Ibrohim I hukmronligining oxiri boshlanishi edi. Toʻy tantanalari Istanbuldagi Dovud Posho bogʻida boʻlib oʻtdi. Turli maʼlumotlarga koʻra, qora amaldorlar yoki oq amaldorlar boshligʻi Ibrohim I ning vakili vazir Solih posho boʻlgan. Mahr sifatida Humashah eridan „Misr xazinasi“ — Misr eyaletining Usmonlilar xazinasiga toʻlaydigan yillik daromadini oldi. Toʻy mehmonlari tomonidan ham boy sovgʻalar taqdim etildi: vazirlar, yanicharlar, ulamolar va Istanbulning hurmatli oilalari. Humashah nosilkasi oldidagi yoʻl anʼanaga koʻra javohirlar bilan yogʻdirilgan. Humashah kelinning sochi va libosini bezatgan koʻp sonli oltin va kumush iplar - „telli“ tufayli „Telli“ laqabini oladi. Toʻydan soʻng Humashah Sulton saroyiga qaytib keladi, u yerda uning buyrugʻiga koʻra, stul moʻynalari bilan qoplangan hashamatli xonalar tayyorlab qoʻyilgan edi. Saroyda moʻyna yetarli boʻlmagani uchun Ibrohim savdogarlardan kerakli miqdorni tortib olishni buyurdi. Bu imo-ishora poytaxt aholisini Sultonga yanada koʻproq qarshi qoʻydi. Humashah Ibrohim I ning oxirgi sevimlisiga aylandi: hukmronligining soʻnggi yilida sulton boshqa ayollarga eʼtibor bermadi, faqat Telli-xaseki bilan vaqt oʻtkazdi. Humashahning oʻzi ham haramdagi boshqa ayollar uchun erini rashk qilib, ularni qoʻrqitgan, hatto Ibrohimning onasi Koʻsem sulton ham unga dosh berolmagan. Borgan sari kuchayib borayotgan kelinini saroydan haydab chiqarishga uringan Koʻsem oʻgʻlidan norozi boʻlib, oʻzi ham saroyni tark etishga majbur boʻladi. Ibrohim esa Humashahga sovgʻalar yogʻdirib, uning har qanday injiqliklarini amalga oshiradi. Sultonning dasturxon yozishi kerak boʻlgan opa-singillari va Ibrohimning jiyani Sulton Murod IV ning qizi Kaya sulton Telli-haseki xizmatida boʻlib, uning vazifalariga hasekiylarning qoʻlini yuvish ham kiradi. Kaya ham, Ibrohim I Aysening opa-singillari, Xonzoda va Fatma ham Sulton va Humashahning nikohiga qarshi edilar, buning uchun ular mol-mulkidan mahrum boʻlib, haseki mulkiga oʻtdilar. Bundan tashqari, keyinchalik hasek sifatida xizmat qilishdan bosh tortgani uchun Sultonning opa-singillari va jiyanlari Edirnedagi saroyga yuborildi.

Oʻlimi

Ular turmush qurganidan koʻp oʻtmay, Telli-haseki homilador boʻlib, 1648-yilda Oʻrxon ismli oʻgʻil tugʻdi, unga aqldan ozgan Sulton Ibrohim I haddan tashqari bogʻlanib qoladi. Oʻrxon tugʻilganidan koʻp oʻtmay, Ibrohim taxtdan agʻdarilib, oʻldirildi, dabdabali hayotdan mahrum boʻlgan Humashah esa eski saroyda qolib ketdi. Shu bilan birga, Chagʻatoy Uluchayning yozishicha, Oʻrxon Ibrohim I taxtdan agʻdarilib, vafot etganidan atigi olti oy oʻtib tugʻilgan. Oʻrxon 1650-yili bir yarim yoshida vafot etadi. Humashahning aniq vafot etgan sanasi va dafn etilgan joyi nomaʼlum, ammo Nejdet Sakaoʻgʻli uning 1671-yildan keyin vafot etganiga ishora qilib, Chagʻatoy Uluchay Telli-Hasekini dafn etish 1672-yilda saroy xazinasidan toʻlanganini yozganini taʼkidlaydi.