Hindu san'ati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Hindu sanʼati - hinduizm bilan madaniy bogʻliq boʻlgan badiiy anʼanalar va uslublarni oʻz ichiga oladi va hind yozuvlari, marosimlari va ibodatlari bilan diniy aloqaning uzoq tarixiga ega.

Fon[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hinduizm, 1,2 milliard izdoshlari bilan, taxminan Dunyo aholisining 15-16 % ni tashkil qiladi[1], shuning uchun undan kelib chiqadigan madaniyat sanʼat tomonidan amalga oshiriladigan hayotning turli tomonlariga toʻla. Musiqa klassikasidan boshlangan va zargarlik buyumlarini qoʻllash va bezashgacha boʻlgan 64 ta anʼanaviy sanʼat mavjud. Din va madaniyat hinduizmning xudolar va ularning reenkarnasyonlari kabi takrorlanuvchi ramzlari bilan ajralmas boʻlganligi sababli, lotus guli, qoʻshimcha aʼzolar va hatto anʼanaviy sanʼat koʻplab haykallar, rasmlar, musiqa va raqslarda oʻz koʻrinishini yaratadi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hind xudolarining eng qadimgi tasvirlari (miloddan avvalgi 3—2-asrlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Tosh haykaltaroshligi qabul qilinishidan oldin hind xudolarini ifodalash uchun loy yoki yogʻochdan foydalanishning qadimgi anʼanalari mavjud boʻlib, ular oʻzlarining moʻrtligi tufayli saqlanib qolmagan[2].

Erta releflar (miloddan avvalgi l asr)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Miloddan avvalgi 100-yillarda Mathura sanʼatida relyeflar yanada murakkab sahnalarni aks ettira boshlaydi, bu Sonya Rhi Kintanillaning soʻzlariga koʻra, „aniq xilma-xillik va rivoyatlarning yetukligi“ asrini belgilaydi. Baʼzi releflar, masalan, „Katra arxitravi“, ehtimol braxmanlar va Shiva Linga sigʻinishini ifodalaydi. Mathuraning bu relyeflari miloddan avvalgi 100 yilga toʻgʻri keladi[3]. Bu rivoyat relyeflarining namunalari oz boʻlsada, Bharxut, Sanchi yoki Amaravatining yaxshi maʼlum boʻlgan buddist rivoyat relyeflari kabi nozik va murakkab sanaladi[4][5].

Kushonlar davrida hind sanʼati (milodiy l — ll asrlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Caturvyuha Vishnu: Vasudeva va Vrishni urugʻining boshqa aʼzolari[6]. Vasudeva (Vishnu avatari) markazda oʻzining ogʻir bezatilgan toʻzi bilan yon tomonida va qoʻlida chigʻanoq, oʻng tomonida ilon qalpoq ostida katta akasi Balarama, chap tomonida oʻgʻli Pradyumna (yoʻqolgan) va nabirasi Aniruddha tepasida[7]. Milodiy ll asr, Mathura muzeyi.

Hind sanʼati eramizning l — ll asrlarigacha toʻliq rivojlana boshladi va bu davrgacha badiiy tasvir namunalari juda kam boʻlgan[8]. Hind sanʼati oʻzining birinchi ilhomini buddist Mathura sanʼatida topdi. Uchta Vedik xudolari Indra, Brahma va Surya birinchi marta Budda haykalida, Buddaning tugʻilishi, Trayastrisa osmonidan tushishi yoki Indrasala gʻoridagi chekinishi kabi hayotini xotirlash sahnalarida xizmatkor sifatida tasvirlangan[8]. Kushonlar davrida hind sanʼati Buddist sanʼatining umumiy muvozanati va soddaligidan farqli oʻlaroq, asta-sekin oʻziga xos hind uslubiy va ramziy elementlarning koʻpligini oʻz ichiga oldi. Farqlar uslubda emas, balki ikonografiyada koʻrinadi[9]. Umuman olganda, Kushonlar davrida Mathurada braxman xudolariga standart shakl berilgan deb hisoblanadi.

Ushbu davrdagi baʼzi haykallar "Chatur-vyuha" (Vishnuning toʻrtta emanatsiyasi) tasvirlari paydo boʻlishi sababli avatarlar tushunchasi paydo boʻla boshlaganini koʻrsatadi[10]. Mathura muzeyidagi mashhur „Caturvyuha Vishnu“ haykali bir kompozitsiyada Vasudevani (Vishnu avatarini) Pancharatra tizimidagi Vrishni urugʻining boshqa aʼzolari: Samkarsana, Pradyumna va Aniruddha, Samba yoʻqolgan, Vasudeva bilan birga koʻrsatishga urinishdir[11][12]. Uning orqa tomonida Kadamba daraxti shoxlari oʻyilgan boʻlib, bu turli xil xudolar bilan munosabatlarni ramziy koʻrsatadi. Vishnu tasviri stilistik jihatdan boy zargarlik buyumlari va bezakli bosh kiyimlari bilan bezatilgan Bodxisattvalar turidan olingan[13].

  • Quyosh xudosi Surya, shuningdek, buddizmda, Kushon davrida ham hurmatga sazovor
    Quyosh xudosi Surya, shuningdek, buddizmda, Kushon davrida ham hurmatga sazovor
  • Shiva Linga hind-skiflar, yoki kushon fidoyilari tomonidan topinadigan, miloddan avvalgi II asr.
    Shiva Linga hind-skiflar, yoki kushon fidoyilari tomonidan topinadigan, miloddan avvalgi II asr.
  • Urush xudosi Karttikeya va olov xudosi Agni, Kushon davri, milodiy I asr
    Urush xudosi Karttikeya va olov xudosi Agni, Kushon davri, milodiy I asr
  • Hind xudosi Shiva, miloddan avvalgi III asr. Mathura yoki Ahichchhatra.
    Hind xudosi Shiva, miloddan avvalgi III asr. Mathura yoki Ahichchhatra.
  • Skanda va Vishaxa o'rtasidagi Shashthining Kushon davri tasviri, c. Milodiy II sr
    Skanda va Vishaxa o'rtasidagi Shashthining Kushon davri tasviri, c. Milodiy II sr
  • Huvishka tangasida ko'pincha Shiva bilan tanishtirilgan uch yuzli Oesho.
    Huvishka tangasida ko'pincha Shiva bilan tanishtirilgan uch yuzli Oesho.

Guptalar davridagi hind sanʼati (milodiy 4—6-asrlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mathuradagi hind sanʼati bilan bogʻliq boʻlgan birinchi Guptalar yaratilishi, Samudraguptaning vorisi boʻlgan Chandragupta II davrida miloddan avvalgi 380 yilda ikkita Shiva Linga oʻrnatilgani yozilgan ustundir[14].

Ilk yangi davr (XVI -XIX asrlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Balarama, miloddan avvalgi XVIII asr
    Balarama, miloddan avvalgi XVIII asr
  • Krishna Govardhan tepaligini ko'tarmoqda, milodiy XIX asr
    Krishna Govardhan tepaligini ko'tarmoqda, milodiy XIX asr
  • Lakshmi Narayan Garudada o'tirgan - bronza - milodiy XVIII asr.
    Lakshmi Narayan Garudada o'tirgan - bronza - milodiy XVIII asr.
  • Kartikeya, zamonaviy davr
    Kartikeya, zamonaviy davr
  • Lord Krishna Kaliyanaga iblisni o'ldirish, bronza, zamonaviy davr
    Lord Krishna Kaliyanaga iblisni o'ldirish, bronza, zamonaviy davr
  • Buzoq bilan sigir sog'uvchi odam, bronza, zamonaviy davr
    Buzoq bilan sigir sog'uvchi odam, bronza, zamonaviy davr
  • O'tirgan Shiva, zamonaviy davr
    O'tirgan Shiva, zamonaviy davr
  • Stupa, bronza, zamonaviy davr
    Stupa, bronza, zamonaviy davr

Natya Shastra va koʻp asrlik hind madaniy anʼanalari bir nechta sanʼat turlarini keltirib chiqardi. Ulardan baʼzilari:

  • Bharatanatyam
  • Kuchipudi
  • Manipuri
  • Mohiniyattam
  • Odissi
  • Sattriya
  • Bhagavata Mela
  • Yakshagana
  • Karnatik musiqalardir.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „The Global Religious Landscape - Hinduism“. A Report on the Size and Distribution of the World’s Major Religious Groups as of 2010. The pew foundation. Qaraldi: 31-mart 2013-yil.
  2. ↑ "The folk art typifies an older plastic tradition in clay and wood which was now put in stone, as seen in the massive Yaksha statuary which are also of exceptional value as models of subsequent divine images and human figures." in Agrawala, Vasudeva Sharana. Indian Art: A history of Indian art from the earliest times up to the third century A. D (en). Prithivi Prakashan, 1965 — 84 bet. 
  3. ↑ Quintanilla, Sonya Rhie. History of Early Stone Sculpture at Mathura: Ca. 150 BCE - 100 CE (inglizcha). BRILL, 2007 — 47–49, Fig. 29 and 30 bet. ISBN 9789004155374. 
  4. ↑ Quintanilla, Sonya Rhie. History of Early Stone Sculpture at Mathura, ca. 150 BCE - 100 CE (en). BRILL, 2007 — 42 bet. ISBN 9789047419303. 
  5. ↑ Kumar, Raj. Essays on Indian Art and Architecture (en). Discovery Publishing House, 2003 — 50–51 bet. ISBN 9788171417155. 
  6. ↑ Paul, Pran Gopal; Paul, Debjani (1989). „Brahmanical Imagery in the Kuṣāṇa Art of Mathurā: Tradition and Innovations“. East and West. 39-jild, № 1/4. 132–136, for the photograph p.138-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756891.
  7. ↑ Srinivasan, Doris (1979). „Early Vaiṣṇava Imagery: Caturvyūha and Variant Forms“. Archives of Asian Art. 32-jild. 39–40-bet. ISSN 0066-6637. JSTOR 20111096.
  8. ↑ 8,0 8,1 Paul, Pran Gopal; Paul, Debjani (1989). „Brahmanical Imagery in the Kuṣāṇa Art of Mathurā: Tradition and Innovations“. East and West. 39-jild, № 1/4. 125-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756891.
  9. ↑ Honour, Hugh. A World History of Art (en). Laurence King Publishing, 2005 — 244 bet. ISBN 978-1-85669-451-3. 
  10. ↑ Singh, Upinder. A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century (en). Pearson Education India, 2008 — 439 bet. ISBN 978-81-317-1677-9. 
  11. ↑ Paul, Pran Gopal; Paul, Debjani (1989). „Brahmanical Imagery in the Kuṣāṇa Art of Mathurā: Tradition and Innovations“. East and West. 39-jild, № 1/4. 132–136, for the photograph p.138-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756891.Paul, Pran Gopal; Paul, Debjani (1989). „Brahmanical Imagery in the Kuṣāṇa Art of Mathurā: Tradition and Innovations“. East and West. 39 (1/4): 132-136, for the photograph p.138. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756891.
  12. ↑ Srinivasan, Doris (1979). „Early Vaiṣṇava Imagery: Caturvyūha and Variant Forms“. Archives of Asian Art. 32-jild. 39–40-bet. ISSN 0066-6637. JSTOR 20111096.Srinivasan, Doris (1979). „Early Vaiṣṇava Imagery: Caturvyūha and Variant Forms“. Archives of Asian Art. 32: 39-40. ISSN 0066-6637. JSTOR 20111096.
  13. ↑ Bautze-Picron, Claudine (2013). „A neglected Aspect of the Iconography of Viṣṇu and other Gods and Goddesses“. Journal of the Indian Society of Oriental Arts. XXVIII–XXIX-jild. 81–92-bet.
  14. ↑ „Collections-Virtual Museum of Images and Sounds“. vmis.in. American Institute of Indian Studies. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hindu_san%27ati&oldid=3274981" dan olindi