Ekspozitsion terapiya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Exposure therapy, tahlika sindromlarini davolash usuli hisoblanadi. U bemorni bezovtalik manbasi yoki uning kontekstiga hech qanday xavf tugʻdirmagan holda olib kirishga (desensibilizatsiya) asoslanadi. Bu ularning tashvish yoki qaygʻularini engishga yordam beradi deb qaraladi[1]. Protsessual jihatdan bu usul laboratoriya kemiruvchilarni oʻrganish uchun ishlab chiqilgan qoʻrquvni yoʻq qilish paradigmasiga oʻxshaydi[2]. Koʻpgina tadqiqotlar uning umumiy tahlika sindromi, ijtimoiy tahlika, obsesisf-kompulsiv sindromlar[3], travmadan keyingi stress(TSSB) va oʻziga xos fobiyalar kabi kasalliklarni davolashda samaradorligini koʻrsatdi[4].

Tibbiy maqsadlarda foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy tahlika sindromi (generalised anxiety disorder)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsion terapiya umumiy tahlika sindromi boʻlgan odamlar uchun samarali davolash chorasi boʻlishi mumkinligi haqida empirik dalillar mavjud, xususan, in vivo terapiyasi (haqiqiy hayotiy vaziyat orqali taʼsir koʻrsatish)[5], bu umumiy tahlikaga nisbatan xayoliy taʼsir qilishdan koʻra koʻproq samaradorlikka ega. Bu davolash usulining maqsadi travmatik stimullarga tizimli va boshqariladigan terapevtik taʼsir qilish yordamida hissiy tartibga solishni targʻib qilishdir[6]. Ekspozitsion terapiya tahlika va qoʻrquv bilan kurashayotgan bolalar uchun ham qoʻllashga tavsiya etiladigan usullardan biri hisoblanadi.

Fobiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsion terapiya fobiyalarni davolashning eng muvaffaqiyatli usuli hisoblanadi. Bu borada fobiyalarning bir-uch soatlik bir seansli davolash usullari boʻyicha tadqiqotlarni oʻz ichiga olgan bir nechta meta-tahlillar chop etilgan. Toʻrt yillik davolanishdan keyingi kuzatuvda odamlarning 90 foizida qoʻrquv, oʻzini olib qochish va umumiy ruhiy buzilish darajasi sezilarli tarzda pasaygan, 65 foizi esa oʻziga xos fobiya alomatlarini sezmay qoʻygan[7].

Agorafobiya va ijtimoiy tahlika sindromi ekspozitsion terapiya bilan muvaffaqiyatli davolangan fobiyalarga misoldir[8].

Travmadan keyingi stress[tahrir | manbasini tahrirlash]

PTSD (Post-travmatik stress)da ekspozitsion terapiya bemorni qoʻzgʻatuvchilar va travma xotiralari oʻrtasidagi neyron aloqalarni zaiflashtirish maqsadida qoʻzgʻatuvchi stimullarga taʼsir oʻtkazishni oʻz ichiga oladi. Bu quyidagicha boʻlishi mumkin[9]:

  • real hayotga oid trigger („in vivo“)
  • xayoliy trigger („xayoliy“)
  • virtual reallikka taʼsir qilish
  • jismoniy yoʻl bilan hosil qilingan trigger („interotseptiv“) [lower-alpha 1].

Shakllari:

  • Suv toshqini — bemordagi qoʻrquvni yoʻqotish uchun toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻzgʻatuvchi stimulga taʼsir qilish.
  • Tizimli desensitizatsiya („bosqichma-bosqich taʼsir qilish“) — bemorni asta-sekin travma bilan bogʻliq boʻlgan, ammo travmadan keyingi stressni qoʻzgʻatmaydigan yorqinroq tajribalarni boshdan kechirishga undash.
  • Hikoyaviy ekspozitsiya terapiyasi — bemor yoki bemorlar guruhining travmatik tajribalari haqida yozma maʼlumotni yaratish; bu ularning oʻz-oʻzini hurmat qilishi va oʻz qadr-qimmatini tiklashiga xizmat qiladi. Bu usul asosan qochqinlar bilan, guruhlar ichida ishlagan holatda qoʻllaniladi[10]. Shuningdek, u kognitiv ishlov berish terapiyasining muhim qismini tashkil qiladi va shartli ravishda Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi tomonidan PTSDni davolash uchun tavsiya etiladi[10].
  • Uzoq muddatli ekspozitsion terapiya (PE) — travmadan keyingi stressni davolash uchun moʻljallangan xulq-atvor terapiyasi va kognitiv xulq-atvor terapiyasi shakli boʻlib, ikkita asosiy davolash protsedurasi — xayoliy va in vivo taʼsir qilish bilan tavsiflanadi. Xayoliy taʼsir qilish — bu travma xotirasini qayta-qayta „maqsadli“ takrorlashdir. In vivo taʼsir qilish — bu travma haqida eslatuvchi yoki oʻzini xavfli his qiladigan vaziyatlar, joylar va narsalarga (ob’ektiv xavfsiz boʻlishiga qaramay) asta-sekin qarshi turishdir. Qoʻshimcha protseduralar travma xotirasini qayta ishlash va nafas mashqlarini oʻz ichiga oladi. Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi PTni PTSD uchun birinchi darajali psixoterapiya davolash chorasi sifatida tavsiya qiladi[11].

Tadqiqotchilar 1997-yilda „Virtual Vietnam“ ssenariysi orqali PTSD uchun ekspozitsion terapiyada Virtual reallik ekspozitsion (VRE) terapiyasi bilan tajriba oʻtkazishni boshladilar. Virtual Vietnam PTSD Vietnam faxriylari uchun bosqichma-bosqich taʼsir qilish orqali olib boriladigan terapiya sifatida ishlatilgan. 50 yoshli kavkazlik erkak aynan shu boʻyicha tekshirilgan birinchi faxriy edi. Dastlabki natijalar PTSDning barcha meʼyorlari boʻyicha davolanish samarasini va uning olti oylik kuzatuv davomida ham saqlanib qolganligini koʻrsatdi. 16 nafar urush faxriysi bilan oʻtkazilgan Virtual Vietnamning keyingi ochiq klinik sinovi PTSD belgilarining kamayganini koʻrsatdi[12].

Bu usul, shuningdek, olti seans davomida immensiv kompyuter simulyatsiyalaridan foydalangan holda harbiy sahnalar voqeligini yaratish orqali bir nechta faol armiya askarlarida sinovdan oʻtkazildi. Davolanishdan keyin bu askarlardagi PTSD belgilari sezilarli darajada kamaydi[13].  Ekspozitsion terapiya co-morbid PTSD va giyohvand moddalarni suiisteʼmol qilishni davolashda ham natijalar koʻrsatdi.

Obsessiv kompulsiv buzilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsion taʼsir qilish va reaksiyaning oldini olish (ERP yoki EX/RP) Amerika bolalar va oʻsmirlar psixiatriya akademiyasi (AACAP) va Amerika psixiatriya assotsiatsiyasi (APA) tomonidan tavsiya etilgan ekspozitsion terapiyaning variantidir. Mayo Clinic bu usulni yoshlar va oʻsmirlardagi obsessiv-kompulsiv buzilish (OKB) uchun birinchi darajali davolash usuli sifatida eng boy empirik yordamga ega ekanligini taʼkidladi.

ERP sub’ektlar oʻz qoʻrquvlari bilan duch kelganda yaxshi natija koʻrsatadi, degan gʻoyaga asoslanadi, ammo qochish reaksiyasi yoki tahlikani kechiktiradigan yoki yoʻq qiladigan jarayonlarni cheklab oʻtish tavsiya qilinadi. OCD yoki tahlika sindromi boʻlgan odamlarda qaygʻuga sabab boʻladigan fikr yoki vaziyat mavjud boʻladi. Bu odamlar, odatda, oʻziga xos xatti-harakatlar orqali bu qaygʻu bilan kurashadilar. Biroq, ERP qoʻrquv, tashvish va yoki qaygʻuni qoʻrqinchli qoʻzgʻatuvchiga taʼsir qilish orqali maqsadli ravishda uygʻotishni oʻz ichiga oladi. Bunda qaygʻuni kamaytirishga xizmat qiladigan ritual yoki boshqa majburiy xatti-harakatlardan voz kechish kerak. Bemorga qaygʻu oʻz-oʻzidan yoʻqolguncha toqat qilishni oʻrgatiladi va shu bilan u har doim ham tashvish yoki tahlikani kamaytirish uchun rituallar zarur emasligini bilib oladi. ERPning takroriy amaliyoti davomida OCD bilan ogʻrigan bemorlar obsessiv fikrlar va tasvirlarga yuzaga kelishini kutishadi, ammo shunda ham tashvishlarni kamaytirish uchun majburiy rituallarni oʻtkazishga hojat yoʻq.

AACAP yengil va oʻrtacha ogʻirlikdagi OCD belgilari mavjud yoshlar uchun birinchi darajali davolash uchun kognitiv xulq-atvor terapiyasini va ogʻir OCD uchun kombinatsiyalangan psixoterapiya va farmakoterapiyani tavsiya qiladi. Cochrane Review ning turli xil randomizatsiyalangan nazorat sinovlari boʻyicha oʻtkazilgan tekshiruvlari ERP va farmakoterapiya kombinatsiyasining maxsus nazorat yoki tabletka-platsebodan ustunligi, ammo ERP yoki farmakoterapiya oʻrtasidagi samaradorlikning oʻxshash taʼsir koʻrsatkichlari mavjudligi haqidagi takroriy topilmalarni taqdim etdi.

Texnikalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsion terapiya odatda Pavlovning respondent conditioning prinsipiga asoslanadi. EHM terapevti qoʻrquv qoʻzgʻatuvchisi bilan birga keladigan idrok, his-tuygʻular va fiziologik qoʻzgʻalishni aniqlaydi va keyin qoʻrquvni asosidagi qochish patternlarini buzishga harakat qiladi. Bu bemorga tobora kuchayib borayotgan qoʻrquvni keltirib chiqaradigan stimullarga taʼsir qilish orqali amalga oshiriladi. Qoʻrquv oxirigacha yoʻqolguncha aniq („statik“) yoki yashirin („dinamik“ — „Mehtod of Factors“ ga qarang) boʻlishi mumkin boʻlgan doimiy ravishda kuchayib boruvchi qadamlar yoki qiyinchiliklarning (ierarxiya) har birida minimallashtiriladi. Bemor istalgan vaqtda protsedurani tugatishi mumkin.

Ekspozitsiya jarayonining uch turi mavjud. Birinchisi in vivo yoki „real hayot“. Ushbu turdagi terapiya bemorni haqiqiy qoʻrquvga olib keladigan vaziyatlarga duchor qiladi. Misol uchun, agar kimdir omma oldida nutq soʻzlashdan qoʻrqsa, u odamdan kichik bir guruh odamlarga nutq soʻzlash talab qilinishi mumkin. Taʼsir qilishning ikkinchi turi xayoliy boʻlib, bemorlardan oʻzlari eng qoʻrqqan vaziyatni tasavvur qilishlari soʻraladi. Ushbu protsedura qoʻrqinchli fikrlar va xotiralarga qarshi turishi kerak boʻlgan odamlar uchun foydalidir. Ekspozitsiyaning uchinchi turi interoseptiv boʻlib, u vahima yoki travmadan keyingi stress buzilishi kabi aniqroq kasalliklar uchun qoʻllanilishi mumkin. Bemorlarda yurak urish tezligining oshishi va nafas qisilishi kabi belgilari kuzatilishi mumkin. EHMning barcha turlari birgalikda yoki alohida ishlatilishi mumkin.

Dalillar ekspozitsion terapiyaning samaradorligini aniq qoʻllab-quvvatlasa-da, baʼzi klinik terapevtlarlar, ayniqsa, PTSD holatlarida, xayoliy taʼsir qilish terapiyasidan foydalanishda noqulaylik his qilishadi. Ular jarayonni toʻla tushunmasliklari, undan foydalana olishlariga ishonchlari yetishmasligi yoki odatda, oʻz mijozlarida bunga nisbatan kontrendikatsiyalarni koʻrishlari mumkin.

Suv toshqini terapiyasi ham bemorni qoʻrqinchli stimullarga duchor qiladi, ammo aniqki, suv toshqini qoʻrquv ierarxiyasining eng qoʻrqinchli elementidan boshlanadi, ekspozitsiya esa eng kam qoʻrquv uygʻotuvchi omil hisoblanadi.

Ekspozitsiya va javobning oldini olish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsion terapiyaning ekspozitsiya va javobning oldini olish (ERP yoki EX/RP) turida qochish reaksiyasidan voz kechish qarori faqat maxsus mashgʻulotlar davomida emas, balki har doim saqlanishi kerak. Shunday qilib, sub’ekt nafaqat qoʻrquv qoʻzgʻatuvchisiga koʻnikishni boshdan kechiradi, balki qoʻrquvga javob bermaydigan xatti-harakatlarni ham mashq qiladi. Bundagi oʻziga xos xususiyat shundaki, odamlar oʻzlarining qoʻrquvlariga qarshi turishadi va qochish reaksiyasini toʻxtatadilar. Amerika Psixiatriya Assotsiatsiyasi ERP eng boy empirik yordamni koʻrsatishini taʼkidlab, OCDni davolash uchun ERP ni tavsiya qiladi[14].

Ushbu turdagi terapiya odatda qisqa muddatli tahlikaga sabab boʻlsa-da, bu obsessiv va kompulsiv simptomlarning uzoq muddatli qisqarishini osonlashtiradi . Odatda, ERP terapiya kursining oxirida relapsning oldini olish ham koʻzda tutiladi.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsiyadan terapiya usuli sifatida foydalanish 1950-yillarda, Gʻarb klinik amaliyotida psixodinamik qarashlar hukmronlik qilgan va xulq-atvor terapiyasi birinchi marta paydo boʻlgan bir paytda boshlangan. Janubiy Afrikalik psixologlar va psixiatrlar birinchi marta fobiya va tahlika bilan bogʻliq muammolar kabi patologik qoʻrquvni kamaytirishning bir usuli sifatida ekspozitsiyadan foydalanganlar va ular oʻzlarining usullarini Maudsley Hospitalning oʻquv dasturida Angliyaga olib kelishgan.

Joseph Wolpe (1915-1997) psixiatrik muammolarni xulq-atvor muammolari sifatida davolashga qiziqish uygʻotgan birinchi psixiatrlardan biri edi. U boshqa xulq-atvor psixologlari, jumladan, Janubiy Afrikadagi Cape Town universitetining psixologiya boʻlimida ishlagan James G. Taylor (1897-1973) bilan ham bu borada fikrlashgan. Garchi uning aksariyat ishlari nashr etilmagan boʻlsa-da, Taylor tahlika uchun ekspozitsiya terapiyasini qoʻllagan birinchi psixolog edi, shu jumladan reaksiyaning oldini olish bilan situatsion taʼsir qilish usullari — keng tarqalgan taʼsir qilish terapiyasi usuli hali ham qoʻllaniladi. 1950-yillardan boshlab, bir necha turdagi taʼsir qilish terapiyasi ishlab chiqildi, jumladan, tizimli desensitizatsiya, fluding, impulsiv terapiya, uzoq muddatli ekspozitsion terapiya, in vivo ekspozitsion terapiya va xayoliy taʼsir qilish terapiyasi.

Onglilik (Mindfullness)[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-yilgi taqrizlarda ekspozitsion terapiya va onglilik oʻrtasida parallellik borligini taʼkidlangan, meditatsiya „ekspozitsiya holatiga oʻxshaydi, chunki [onglilik] amaliyotchilari oʻzlarining hissiy tajribalariga murojaat qilishadi, tana va taʼsirchan javoblarni qabul qilishadi hamda ichki reaktivlikdan saqlanadilar[15]“. Tasviriy tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, ventromedial prefrontal korteks, hipokampus va amigdala ekspozitsiya terapiyasidan taʼsirlanadi; tasviriy tadqiqotlar ushbu qismlarda ongni rivojlantirish boʻyicha oʻxshash faollikni aniqladi.

EMDR[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻz harakatini desensitizatsiyalash va qayta ishlash (EMDR) ekspozitsiya terapiyasi (desensibilizatsiya) elementini oʻz ichiga oladi, ammo bu samarali usulmi yoki yoʻqligi hanuz bahsli hisoblaandi[16].

Tadqiqot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ekspozitsiya terapiyasini laboratoriyada Pavlovning paradigmalaridan foydalangan holda tekshirish mumkin. Ularni oʻrganish uchun kalamush yoki sichqon kabi kemiruvchilardan foydalanish asosiy neyrobiologik mexanizmlarni oʻrganishga, shuningdek, farmakologik qoʻshimchalarni sinab koʻrishga imkon beradi.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Myers & Davis 2007, ss. 141–2
  2. ↑ Myers, K.M.; Davis, M. (2007). „Mechanisms of Fear Extinction“. Molecular Psychiatry. 12-jild, № 2. 120–50-bet. doi:10.1038/sj.mp.4001939. PMID 17160066.
  3. ↑ Huppert; Roth (2003). „Treating Obsessive–Compulsive Disorder with Exposure and Response Prevention“ (PDF). The Behavior Analyst Today. 4-jild, № 1. 66–70-bet. doi:10.1037/h0100012. 2012-10-30da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2013-01-12.
  4. ↑ Böhnlein, Joscha; Altegoer, Luisa; Muck, Nina Kristin; Roesmann, Kati; Redlich, Ronny; Dannlowski, Udo; Leehr, Elisabeth J. (January 2020). „Factors influencing the success of exposure therapy for specific phobia: A systematic review“. Neuroscience & Biobehavioral Reviews (inglizcha). 108-jild. 796–820-bet. doi:10.1016/j.neubiorev.2019.12.009. PMID 31830494.
  5. ↑ Johanna s. Kaplan, PhD; David f. Tolin, PhD (6 September 2011). „Exposure Therapy for Anxiety Disorders“. Psychiatric Times. Psychiatric Times Vol 28 No 9. 28-jild, № 9. Qaraldi: 2021-09-21.
  6. ↑ Parsons, T.D.; Rizzo, A.A. (2008). „Affective outcomes of virtual reality exposure therapy for anxiety and specific phobias: A meta-analysis“. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry. 39-jild, № 3. 250–261-bet. doi:10.1016/j.jbtep.2007.07.007. PMID 17720136.
  7. ↑ Kaplan, J. S.; Tolin, D. F. (2011). „Exposure therapy for anxiety disorders: Theoretical mechanisms of exposure and treatment strategies“. Psychiatric Times. 28-jild, № 9. 33–37-bet. 2020-05-15da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-11-02.
  8. ↑ Vögele, Claus; Ehlers, Anke; Meyer, Andrea H.; Frank, Monika; Hahlweg, Kurt; Margraf, Jürgen (2010). „Cognitive mediation of clinical improvement after intensive exposure therapy of agoraphobia and social phobia“. Depression and Anxiety. 27-jild, № 3. 294–301-bet. doi:10.1002/da.20651. PMID 20037922.
  9. ↑ „What Is Exposure Therapy?“.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Narrative Exposure Therapy (NET)“. American Psychological Association.
  11. ↑ „Clinical practice guideline for the treatment of posttraumatic stress disorder (PTSD) in adults.“. American Psychological Association (2017).
  12. ↑ Rizzo AA, Rothbaum BO, Graap K. Virtual reality applications for combat-related posttraumatic stress disorder. In: Figley CR, Nash WP, editors. Combat stress injury: Theory, research, and management. New York: Routledge; 2007. pp. 420-425
  13. ↑ Reger, G.M.; Gahm, G.A. (2008). „Virtual reality exposure therapy for active duty soldiers“. Journal of Clinical Psychology: In Session. 64-jild, № 8. 940–6-bet. doi:10.1002/jclp.20512. PMID 18612993.
  14. ↑ Koran, LM; Hanna, GL; Hollander, E; Nestadt, G; Simpson, HB; American Psychiatric, Association. (July 2007). „Practice guideline for the treatment of patients with obsessive-compulsive disorder“ (PDF). The American Journal of Psychiatry. 164-jild, № 7 Suppl. 5–53-bet. PMID 17849776.
  15. ↑ Tang, YY; Hölzel, BK; Posner, MI (April 2015). „The neuroscience of mindfulness meditation“. Nature Reviews. Neuroscience. 16-jild, № 4. 213–25-bet. doi:10.1038/nrn3916. PMID 25783612.
  16. ↑ „Eye Movement Desensitization and Reprocessing for Post-Traumatic Stress Disorder | Society of Clinical Psychology“. www.div12.org (2017-yil 6-mart).


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekspozitsion_terapiya&oldid=3549503" dan olindi