Kontent qismiga oʻtish

Egoist gen

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Professor Richard Dawkins 2005 yil

Egoist gen nazariyasi – biolog Richard Dawkins tomonidan 1976-yilda chop etilgan "The Selfish Gene (Egoist gen)" [1]nomli kitobida ilgari surilgan nazariya. Bu nazariya biologik evolyutsiyani individual organizmlar emas, balki genlar darajasida tushuntirishga harakat qiladi. Egoist gen nazariyasi evolyutsiya jarayonida genlarning omon qolish strategiyasini va ular qanday qilib organizmlar orqali replikatsiya qilishini tushuntiradi. Egoist gen nazariyasiga koʻra, tirik organizmlar evolyutsiya jarayonida faqat oʻz genlarini koʻpaytirishga intiladi. Tirik mavjudotlar faqat genlarni tashuvchisi hisoblanadi. Genlar esa oʻzlarining koʻpayishi va kelajak avlodlarga uzatilishi uchun organizmlarni boshqaradi. Shu bois, genlar evolyutsiyaning asosiy „subyekti“ sifatida qaraladi.

Taʼrifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Genlar egoist deb ataladi, chunki ular oʻz manfaatlarini kuzatib, oʻzlarini saqlashga va kelajak avlodlarga koʻpayish imkoniyatini yaratishga intiladi. Bu, tabiiy tanlanish jarayonida organizmlar orasida raqobat kuchayishini keltirib chiqaradi. Faqat omon qolishga qodir boʻlgan genlar oʻz replikatsiyasini davom ettiradi va ularni oʻzida saqlagan organizmlar muvaffaqiyatli hayot kechiradi.

Altruizm va Egoizm

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir koʻrinishda, egoist gen nazariyasi altruizm[2] (boshqalar foydasi va oʻz manfaati uchun qurbonlik qilish) bilan mos kelmasligi mumkin. Biroq, Dawkins altruizmni ham genlar darajasida tushuntiradi. Masalan, bir organizm yaqin qarindoshlariga yordam berganda, aslida u oʻz genlarining omon qolish imkoniyatlarini oshiradi, chunki qarindoshlar oʻzaro genlar bilan bogʻliqdir.

Bu jarayon „qarindoshlik tanlanishi“ deb ataladi. Bu konsepsiyaga koʻra, tirik mavjudotlar faqat oʻzlarining genlarini emas, balki qarindoshlarining genlarini saqlashga ham intiladi. Masalan, qushlar baʼzan oʻz farzandlariga emas, balki oʻz qarindoshlarining farzandlariga yordam beradi. Bu qarindoshlik orqali ularda umumiy genlar mavjud boʻlgani uchun, bu yordam oʻz genlarining kelajak avlodlarga yetib borish ehtimolini oshiradi. Qarindoshlik darajasi qanchalik yuqori boʻlsa, altruizm ehtimoli ham shuncha katta boʻladi. Shunday qilib, altruizm organizmlar darajasida koʻrinishi mumkin, ammo genlar nuqtai nazaridan bu hali ham egoistik harakatdir. Odatda altruizm boshqalarga yordam berish sifatida koʻriladi, lekin bu organizm uchun iqtisodiy jihatdan zararli boʻlishi mumkin. Dawkins altruistik harakatlar aslida oʻz manfaatini koʻzlayotgan genlarning strategiyasi ekanligini taʼkidlaydi. Masalan, bir qarindoshiga yordam berish orqali organizm oʻz genlarining 50% ini saqlab qoladi (chunki qarindoshlar oʻrtasida umumiy genlar mavjud). Shu tariqa altruistik xatti-harakatlar organizm darajasida altruistik koʻrinsa ham, genlar darajasida bu egoistik maqsadga xizmat qiladi.

Ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Egoist gen nazariyasi evolyutsiya nazariyasiga yangi nuqtai nazar olib kirgan va biologlar orasida katta munozaralarga sabab boʻlgan. Bu nazariya organizmlar darajasida emas, balki genlar darajasida tabiiy tanlanish jarayonini tushuntirishga uringan. Nazariya ayniqsa, biologiyada altruistik xatti-harakatlarning genetik asoslarini izlashda katta yutuqlarga olib keldi.

Tanqidlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu nazariya maʼlum bir darajada tanqidga uchragan, chunki koʻp biologlar hayvonlarning oʻzaro hamkorlik qilish va altruistik harakatlarini faqat genlar orqali tushuntirish murakkabligini taʼkidlashgan. Antropomorfizm (insoniy xususiyat berish): Baʼzi tanqidchilar genlarga „egoistik“ va „altruistik“ kabi insoniy xususiyatlarni yuklashni notoʻgʻri deb bilishadi. Genlar tabiiy jarayonlar orqali harakat qiladi va ularga insoniy xulq-atvorni taʼriflash bilan oʻxshatish muammoli deb qaraladi.

Nazariya organizmlar oʻzlarining faqat genlarni saqlash vositasi ekanligini taʼkidlaydi. Bu esa ayrim biologlar tomonidan genlar va organizmlar oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni tushuntirish uchun yetarli emas deb tanqid qilinadi. Chunki, organizmlar murakkab ekotizimlar va oʻzaro munosabatlarda ishtirok etadi, bu faqat genlar bilan cheklanmaydi.

Hozirgi ahvoli

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Egoist gen nazariyasi evolyutsiya va tabiiy tanlanish jarayonini genlar darajasida tushuntirishda katta ahamiyat kasb etadi. Hozirgi biologiyada ham bu nazariya keng qoʻllanadi va evolyutsiya jarayonlarini tushunishda yordam beradi. Shu bilan birga, altruistik xulq-atvorning genetik asoslarini oʻrganishda ushbu nazariya ilmiy jamiyatda oʻz oʻrnini saqlab kelmoqda. Bu nazariya biologiya, ekologiya, psixologiya va hatto sotsiologiya sohalarida keng qoʻllanadi.

  1. Biologiyada: Evolyutsion jarayonlarni yangi nuqtai nazardan tushunishga yordam beradi.
  2. Psixologiyada: Inson va hayvonlarning xatti-harakatlarini genetik asosda tahlil qilish imkonini beradi.
  3. Sotsiologiyada: Jamiyat ichidagi ijtimoiy munosabatlar va altruistik xatti-harakatlarni genetik perspektivadan koʻrib chiqish imkonini yaratadi.
Egoist gen (The Selfish gene)
Muallif(lar) Richard Dawkins
Mamlakat Amerika
Til Inglizcha
Janr(lar)i Ilmiy
Nashriyot Oxford University Press
ISBN 0-19-857519-X
OCLC 2681149
Veb-sayt https://global.oup.com/academic/product/the-selfish-gene-9780198788607?cc=ru&lang=en&

Qoʻshimcha adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Richard Dawkins – Kengaytirilgan ifoda[3]
  • George C. Williams – Moslashuv va tabiiy tanlanish[4]
  • Matt Ridley – Qizil malika: sex va inson tabiatining evolyutsiyasi[5]

Maqolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Hamilton, W. D. (1964). The Genetical Evolution of Social Behaviour[6]
  • Trivers, R. L. (1971). The Evolution of Reciprocal Altruism[7]
  • Dawkins, R. (1982). Replicators and Vehicles[8]
  • Grafen, A. (1999). Formal Darwinism, the Individual-as-Maximizing-Agent Analogy, and Bet-Hedging[9]
  • Wilson, D. S., & Wilson, E. O. (2007). Rethinking the Theoretical Foundation of Sociobiology[10]


Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ [Dawkins]. Egoist gen (Inglizcha). Oxford University Press, 1976. ISBN 978-0199291151. 
  2. ↑ Samir Okasha. „Atruizm“ (Inglizcha) 20+ (3 - iyun , 2003). Qaraldi: 10 - oktabr, 2024.
  3. ↑ Richard Dawkins. The Extended Phenotype. Oxford University Press, 1982. ISBN 978-0198788911. 
  4. ↑ 1966. Adaptation and Natural Selection. Princeton University Press, 1966. ISBN 978-0691023509. „Genetik tanlov va evolyutsiya nazariyasiga oid ko'plab tushunchalarni taqdim etgan.“ 
  5. ↑ [Ridley]. The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature (Inglizcha). Harper Perennial, 1993. ISBN 978-0060556570. „Evolyutsion biologiya va genlar nazariyasini tushuntiradi. "Red Queen Hypothesis" doirasida egoist gen g'oyalarini muhokama qiladi.“ 
  6. ↑ „The Genetical Evolution of Social Behaviour“. Journal of Theoretical Biology. 1964.
  7. ↑ Trivers, R. L (1971). „The Evolution of Reciprocal Altruism“. Quarterly Review of Biology. 35–57-bet.
  8. ↑ Dawkins, R. (1982). „Replicators and Vehicles“. Journal of Theoretical Biology, (inglizcha). 96(3),-bet. „Dawkins replikatorlar (genlar) va ularni tashuvchi vositalar (organizmlar) haqida o'z tushunchalarini kengaytiradi.“{{cite magazine}}: CS1 maint: extra punctuation ()
  9. ↑ Grafen, A. (1999). „Formal Darwinism, the Individual-as-Maximizing-Agent Analogy, and Bet-Hedging“. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences (Iglizcha). 266(1428), 799-803-bet. „Grafen egoist gen g'oyalarini matematik tahlil qiladi va evolyutsion nazariyaga qimmatli hissa qo'shadi.“{{cite magazine}}: CS1 maint: unrecognized language ()
  10. ↑ Wilson, D. S., & Wilson, E. O. (2007). „Rethinking the Theoretical Foundation of Sociobiology“. Rethinking the Theoretical Foundation of Sociobiology (inglizcha). 82(4), 327-348-bet. „Bu maqola egoist gen nazariyasiga qarshi bo'lgan, lekin muhim tahliliy fikrlarni kiritgan.“{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list () 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Egoist_gen&oldid=5336864" dan olindi