Dumli makaka

Dumli makaka
Muhofaza qilish holati
	; ; Vulnerable (IUCN 3.1)
Scientific classification
Qirollik:	Animalia
Filo:	Chordata
Sinf:	Mammalia
Tartib:	Primates
Infratartib:	Simiiformes
Oila:	Cercopithecidae
Geni:	Macaca
Spetsifikatsiya:	M. arctoides
Binomial name
	Macaca arctoide; (I. Geoffroy, 1831)
	Dumli dumli makaka qatori (koʻk — mahalliy, qizil — tanishtirilgan, toʻq sariq — yoʻq boʻlib ketgan boʻlishi mumkin)
Synonyms
	Macaca brunneus (Anderson, 1871); Macaca harmandi (Trouessart, 1897); Macaca melanotus (Ogilby, 1839); Macaca melli (Matschie, 1912); Macaca rufescens (Anderson, 1872); Macaca speciosus (Murie, 1875); Macaca ursinus (Gervais, 1854);

Ayiq makaka deb ham ataladigan dumli makaka (Macaca arctoides) Janubiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyoda paydo boʻlgan makaka turidir. Hindistonda u Brahmaputra daryosining janubida, mamlakatning shimoli-sharqiy qismida joylashgan^[3]. Maymunning Hindistondagi diapazoni Assam va Meghalayadan sharqiy Arunachal-Pradesh, Nagaland, Manipur, Mizoram va Tripuragacha choʻzilgan^[4].

Makaka birinchi navbatda mevalar shuningdek urugʻlar, barglar va ildizlar kabi oʻsimliklarning koʻp turlarini isteʼmol qiladi Bundan tashqari, chuchuk suv qisqichbaqalari, qurbaqalar, qush tuxumlari va hasharotlarni ham ovlaydi^[5].

Xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dumli makakaning uzun, qalin, toʻq jigarrang moʻynasi tanasini qoplaydi, ammo yuzi va kalta dumi tuksizdir^[5]. Bolalari oq rangda tugʻiladi va yetuk boʻlganda qorayadi^[5]. Ularning yorqin pushti yoki qizil yuzlari jigarrang yoki deyarli qora rangga aylanadi va sochlarining koʻp qismini yoʻqotadi^[5]. Erkaklar urgʻochilarga qaraganda kattaroq, oʻlchami 51.7–65 cm (20.4–25.6 in) uzun va ogʻirligi 9.7–10.2 kg (21–22 lb), urgʻochilar esa 48.5–58.5 cm (19.1–23.0 in) va ogʻirligi 7.5–9.1 kg (17–20 lb) gacha yetadi^[5]. Ijtimoiy guruhlar ichida hukmronlikni oʻrnatish uchun muhim boʻlgan erkaklarning tishlari urgʻochilarga qaraganda ancha choʻzilgan^[5]. Barcha makakalar singari, bu turda ham qisqa vaqt davomida oziq-ovqat saqlash uchun yonoq sumkalari mavjud^[5].

Tarqalishi va yashash joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi dunyo maymuni daraxtlarda unchalik chaqqon emasligi sababli, odatda yerda toʻrt oyoqda sayohat qiladi. Doim yashil tropik va subtropik nam keng bargli oʻrmonlarda, hududdagi yogʻingarchilik miqdoriga qarab turli balandliklarda uchraydi. U oziq-ovqat va boshpana uchun tropik oʻrmonlarga bogʻliq boʻlgan joylarda va quruq oʻrmonlarda uchramaydi, faqat Hindistonning Himoloy mintaqasida joylashgan boʻlsa va eski oʻrmon tropik oʻrmonlari bilan chegaradosh boʻlsa ikkilamchi oʻrmonlarda vaqt oʻtkazadi. Qalin moʻynasi bilan dumli makaka sovuq iqlim sharoitida 4000 m (13000 ft) balandlikda yashashi mumkin. U Hindistonning shimoli-sharqidan va janubiy Xitoydan Malayziya yarim orolida Gʻarbiy Malayziyaning shimoli-gʻarbiy uchigacha tarqalgan. U Birma, Tailand, Laos, Kambodja va Vetnamda ham uchraydi. Bangladeshda yoʻq boʻlib ketgan boʻlishi mumkin. Hozirda ushb turning dunyoda qancha miqdorda qolgani aniq emas. Kambodjada Keo Seyma yovvoyi tabiat qoʻriqxonasida 230 donagcha kamayganligi xabar qilingan.

Xulq-atvor va ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sound of Stump-tailed macaque (Macaca arctoides) — Kaeng Krachan National Park

Dumli makaka odatda har qanday makaka turlarining bir xil ijtimoiy tuzilishiga ega boʻlib, urgʻochilarda qatʼiy va irsiy boʻlgan chiziqli hukmronlik ierarxiyasiga ega, ammo erkaklar oʻrtasida ularning jangovar qobiliyati va ijtimoiy manevrlariga qarab oʻzgarib turadi, ammo dumli makakalarni chinakam noyob qiladigan narsa ularning yarashuv taktikasining hayratlanarli darajada boy repertuari tufayli shiddatli qarama-qarshiliklarni bartaraf etish va oʻz qoʻshinlarida yuqori darajadagi tinchlanish va uygʻunlikni saqlab qolish qobiliyatidir^[6]. Bu turning doimiy juftlik aloqalari yoʻq va haqiqatan ham bemaʼnidir. Jismoniy zoʻravonlik juda kamdan-kam hollarda sodir boʻladi va garchi kichik parchalar koʻpincha paydo boʻlsa va jismoniy qoʻrqitish namoyishlari paydo boʻlsa-da, ular tezda hal qilinadi, natijada bu tur tinch deb nomlanadi^[7]. Dumli makakalar oʻzlarining ovqatlanish odatlarida juda noaniq, ammo mevalar odatda ularning dietasining asosiy qismidir. Dumli makakalar katta hajmli, mushakli, qalin va mustahkam oyoq-qoʻllariga ega boʻlib, ularni quruqlikda juda harakatchan qiladi, lekin daraxtlarda juda noqulay va makaka uchun bu gʻayrioddiy. Dumli makakalar juda koʻp miqdorda hasharotlar, mayda hayvonlar va tuxumlar bilan oziqlanadi^[7].

Koʻpaytirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urgʻochi dumli makakalarning oʻrganish populyatsiyasida steroid jinsiy gormonlar, xususan, 17b-estradiol va progesteron darajasi koʻtarilganligi aniqlandi. 17b-estradiol darajasi yoz va kuzda sezilarli darajada yuqori boʻlgan va progesteron darajasi yoz, kuz va qishda sezilarli darajada yuqori boʻlgan. Bu duduqli makakalarda yiliga ikkita juftlashish davri borligini tushuntiradi: biri yozda (iyul-avgust) va biri kuzda (noyabr). Bu duduqli makakalarda tugʻilish chastotasining taqsimlanishi bilan tasdiqlanadi^[8].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 Chetry, D.; Boonratana, R.; Das, J.; Yongcheng, L.; Htun, S.; Timmins, R.J. (2020). „Macaca arctoides“. IUCN Red List of Threatened Species. 2020: e.T12548A185202632. doi:10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T12548A185202632.en. Retrieved 19 November 2021.
↑ ^2,0 ^2,1 Groves, C. P. (2005). Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "msw3" defined multiple times with different content
↑ Choudhury, A.U. (1988). „Priority ratings for conservation of Indian primates“. Oryx. 22-jild, № 2. 89–94-bet. doi:10.1017/S0030605300027551.
↑ Choudhury, A.U. (2002). „Status and conservation of the stump-tailed macaque Macaca arctoides in India“. Primate Report. 63-jild. 63–72-bet.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Cawthon Lang, K.A. „Primate Factsheets: Stump-tailed macaque (Macaca arctoides) Taxonomy, Morphology, & Ecology“ (2005). Qaraldi: 17-aprel 2008-yil.
↑ Call, J.; Aureli, F.; de Waal, F.B.M. (1999). „Reconciliation patterns among stumptailed macaques: a multivariate approach“. Animal Behaviour. 58-jild, № 1. 165–172-bet. doi:10.1006/anbe.1999.1116. PMID 10413553.
↑ ^7,0 ^7,1 „Stump-Tailed Macaque - Facts, Diet, Habitat & Pictures on Animalia.bio“. animalia.bio. Qaraldi: 6-noyabr 2020-yil.
↑ Mondragón-Ceballos, R.; García-Granados, M.D.; Matamoros-Trejo, G.; Hernández-López, L.E. (2018). „Annual variations in sexual hormones and births' frequency in female stump-tailed macaques (Macaca arctoides)“. Theriogenology. 108-jild. 201–206-bet. doi:10.1016/j.theriogenology.2017.11.013. PMID 29227912.

[iucn-1] 1,0 ^1,1 Chetry, D.; Boonratana, R.; Das, J.; Yongcheng, L.; Htun, S.; Timmins, R.J. (2020). „Macaca arctoides“. IUCN Red List of Threatened Species. 2020: e.T12548A185202632. doi:10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T12548A185202632.en. Retrieved 19 November 2021.

[msw3-2] 2,0 ^2,1 Groves, C. P. (2005). Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "msw3" defined multiple times with different content

[3] Choudhury, A.U. (1988). „Priority ratings for conservation of Indian primates“. Oryx. 22-jild, № 2. 89–94-bet. doi:10.1017/S0030605300027551.

[4] Choudhury, A.U. (2002). „Status and conservation of the stump-tailed macaque Macaca arctoides in India“. Primate Report. 63-jild. 63–72-bet.

[pfs-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 Cawthon Lang, K.A. „Primate Factsheets: Stump-tailed macaque (Macaca arctoides) Taxonomy, Morphology, & Ecology“ (2005). Qaraldi: 17-aprel 2008-yil.

[6] Call, J.; Aureli, F.; de Waal, F.B.M. (1999). „Reconciliation patterns among stumptailed macaques: a multivariate approach“. Animal Behaviour. 58-jild, № 1. 165–172-bet. doi:10.1006/anbe.1999.1116. PMID 10413553.

[animalia.bio-7] 7,0 ^7,1 „Stump-Tailed Macaque - Facts, Diet, Habitat & Pictures on Animalia.bio“. animalia.bio. Qaraldi: 6-noyabr 2020-yil.

[8] Mondragón-Ceballos, R.; García-Granados, M.D.; Matamoros-Trejo, G.; Hernández-López, L.E. (2018). „Annual variations in sexual hormones and births' frequency in female stump-tailed macaques (Macaca arctoides)“. Theriogenology. 108-jild. 201–206-bet. doi:10.1016/j.theriogenology.2017.11.013. PMID 29227912.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]