D. I. Mendeleyev nomidagi metrologiya instituti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

D.I.Mendeleyev nomidagi metrologiya instituti (rus: Vserassiyskiy nauchno-issledovatelskiy institut imeni D. I. Mendeleyev; VNIIM). Ilgari Rossiya imperiyasining bosh ogʻirliklar va oʻlchovlar palatasi yoki namunaviy oʻlchovlar va vaznlar ombori sifatida tanilgan, hozirda Rossiyaning yetakchi milliy metrologiya institutlaridan biri hisoblanadi[1].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mendeleyev haykali

Rossiyada ogʻirlik va oʻlchovlarni davlat tomonidan tartibga solish 1797-yil 29-aprelgacha, podshoh Pavel I birinchi navbatda firibgarlikni kamaytirishga qaratilgan standartlashtirish toʻgʻrisidagi farmonni chiqargunga qadar asta-sekin amalga oshgan edi. Ushbu qonunni amalga oshirish uchun institutlar, masalan 1798-yil 19-sentyabrda Sankt-Peterburg shahar boshqaruvi departamentiga standartlashtirishni nazorat qiluvchi boʻlinma qoʻshildi. 1798-yil 11-yanvarda qabul qilingan yana bir qonun Davlat maslahatchisi Gaskonii Aleksandrovskiy zavodida rasmiy ogʻirliklar ishlab chiqarishni nazorat qilishini belgilab berdi va bu sohadagi yagona rasmiy choralar boʻladi. Amalda esa bu qonunlarni qoʻllash bir-biriga zid edi[2].

1835-yilda (Buyuk Britaniyaning 1824-yildagi Ogʻirliklar va oʻlchovlar toʻgʻrisidagi qonuni va Fransiya 1837-yilda metrikaga oʻtishni birlashtirish bilan bir vaqtda) podsho Nikolay I ogʻirlik va oʻlchovlarni standartlashtirish uchun yangi tashabbusni kiritdi. 1827-yilda namunaviy oʻlchov va oʻlchovlar komissiyasi tuzildi, uning oʻrnini 1832—1833-yillarda Rossiya oʻlchovlari birligini joriy qilish komissiyasi egalladi. 1842-yil 4-iyunda 1835-yilgi qonunga qoʻshimcha protokol 1835-yilda belgilangan meʼyorlarning nusxalarini imperiya boʻylab tarqatishni talab qildi va bunga erishish uchun Sankt-Peterburgda namunaviy oʻlchovlar va tarozilar ombori tashkil etildi va uning nazorati ostida oʻtkazildi. Oʻrgangan doʻkondor — bu rolni birinchi boʻlib Adolph Coopfer egallagan. Ushbu standartlashtirish yirik temir yoʻl qurilishi va huquqiy islohotlarni joriy etish bilan bogʻliq boʻlib, uni kengroq imperiya, mafkuraviy dasturning bir qismiga aylantirdi. Kupferning vorisi V.S.Gluxov edi[3]. U dastlab Sankt-Peterburgdagi Pyotr va Pol qal’asi binosida joylashgan edi[4][5].

1892-yilda Dmitriy Mendelev Deponing uchinchi ilmiy saqlovchisi etib tayinlandi, u 1907-yilda vafotigacha bu lavozimda ishladi. Uning tashabbusi bilan 1893-yilda tashkilot ogʻirlik va oʻlchovlar bosh byurosiga (Ogʻirlik va oʻlchovlar Bosh palatasi) aylantirildi. Yangi institutning asosiy maqsadlari turli xil Rossiya imperiyasida qoʻllaniladigan turli xil vazn va oʻlchovlarni birlashtirish, ularni savdo va sanoatda tartibga solishga erishish va yakuniy metrik tizimga oʻtishni tashkil etish edi[6]. Metrik tizimning Rossiyada ixtiyoriy foydalanish uchun 1899 yilda, keyin esa 1918-yilda toʻliq joriy etilishi DI Mendeleevning Byuro direktori sifatidagi faoliyati bilan chambarchas bogʻliq. Byuro 1894-yilda „Vremennik Glavnoi Palaty mer i vesov“ ilmiy jurnalini nashr eta boshladi [7][8].

Oradan yillar o‘tib, uning negizida Metrologiya va standartlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. Mendeleyevning metrologiya rivojiga qoʻshgan hissasi xotirasiga institut hududida Mendeleyevga yodgorlik va uning elementlar davriy tizimi oʻrnatilgan[9].

Hozirgi holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

2013-yilda Sankt-Peterburgdagi D. I. Mendelyev nomidagi metrologiya instituti

Institut dunyodagi eng yirik fundamental va amaliy metrologiya markazlaridan biri, Rossiya davlat birlamchi standartlarining asosiy markazidir. Xalqaro vazn va oʻlchovlar byurosining (BIPM) sakkizta oʻlchov sohasiga mos keladigan 54 ta (165 tadan) davlat birlamchi standartlari (GGE) mavjud. SI xalqaro birliklar tizimining yettita asosiy birligidan toʻrttasi institutda taqdim etilgan:metr, kilogramm, amper va kelvin[3].

VNIIM xalqaro metrologiya tashkilotlarida va Xalqaro vazn va oʻlchovlar byurosining maslahat qoʻmitalarida Rossiya Federatsiyasini vakili qiladi. Institut olimlari COOMET mintaqaviy metrologiya tashkilotining oʻn ikkita texnik qoʻmitasining toʻrttasiga rahbarlik qiladi[1].

Institut metrolog kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash markazi hisoblanadi.Fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiyalar himoyasi boʻyicha kengash mavjud boʻlib, aspiranturada oʻqish taklif etiladi[10].

Rossiya Davlat standartining metrologiya muzeyi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Institutning eski binosida joylashgan muzeyda metrologiya tarixining noyob yodgorliklari mavjud: rus va xorijiy maʼlumotnomalar, tarozilar, oʻlchov asboblari, nodir arxiv hujjatlari va fotosuratlari, 18-20-asrlarga oid kitoblar. Muzeyning birinchi kolleksiyalari 1830-yilda Rossiyada ilmiy asosda chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilayotgan paytda shakllangan. Hozirda muzey eksponatlarining muhim qismi Mendaleyev faoliyati bilan bogʻliq[11].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 COOMET. „FSUE VNIIM“ (en). www.coomet.net (2019-yil 24-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 24-yanvar.
  2. ↑ Michael D. Gordin, 'Measure of all the Russias: Metrology and Governance in the Russian Empire', Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, New Series, 4.4 (Fall 2003), 783-815 (pp. 788-93).
  3. ↑ 3,0 3,1 „VNIIM – General Information“. vniim.ru. 2021-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-oktyabr. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  4. ↑ „Petropavlovskaya Fotress, Peter and Paul Fortress, State Museum of the History of St. Petersburg“. worldwalk.info. Qaraldi: 2019-yil 24-yanvar.
  5. ↑ Michael D. Gordin, 'Measure of all the Russias: Metrology and Governance in the Russian Empire', Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, New Series, 4.4 (Fall 2003), 783-815 (pp. 793-800).
  6. ↑ „Dmitrii Ivanovich Mendeleev | Encyclopedia.com“. www.encyclopedia.com. Qaraldi: 2019-yil 24-yanvar.
  7. ↑ Gordin, Michael D. (2003). "Measure of All the Russias: Metrology and Governance in the Russian Empire". Kritika Explorations in Russian and Eurasian History 4 (4). https://www.researchgate.net/publication/236768880. 
  8. ↑ „VNIIM – History“. www.vniim.ru. 2022-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-oktyabr.
  9. ↑ „Monument to Dmitriy Mendeleev in St. Petersburg“. saint-petersburg.com. Qaraldi: 2019-yil 24-yanvar.
  10. ↑ „VNIIM – Dissertation Council“. vniim.ru. 2018-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-oktyabr.
  11. ↑ „Metrological Museum of Gosstandart of Russia attached to the D. I. Mendeleyev Institute for Metrology (VNIIM)“. RussianMuseums.info. Qaraldi: 2019-yil 24-yanvar. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=D._I._Mendeleyev_nomidagi_metrologiya_instituti&oldid=3369364" dan olindi