Qahva (turkum)
Coffea — Roʻyandoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimliklar turkumi. Qahva turlari janubiy Afrika va tropik Osiyoda kelib chiqqan butalar yoki kichik daraxtlardir. Kofe loviyalari deb ataladigan baʼzi turlarning urugʻlari turli xil ichimliklarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Mevalar, urugʻlar kabi, koʻp miqdorda kofeinni oʻz ichiga oladi, oʻziga xos shirin taʼmga ega.
Oʻstirish va foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qahvaning 120 dan ortiq turlari mavjud boʻlib, ular urugʻlardan yetishtiriladi. Ikkita eng mashhur turlari: Coffea arabica (odatda oddiygina „Arabika“ nomi bilan tanilgan), bu dunyo kofe ishlab chiqarishning 60-80 % ni tashkil qiladi va Coffea canephora („Robusta“ nomi bilan tanilgan) taxminan 20-40 % ni tashkil qiladi[1][2]. C. arabica oʻzining shirin taʼmi uchun qadrlanadi, C. canephora esa koʻproq kofeinga ega. C. arabica Efiopiyaning baland togʻlari, Sudanning Boma platosidan kelib chiqqan va C. canephora va C. eugenioides oʻrtasidagi duragay hisoblanadi[3].
Daraxtlar isteʼmol qilish mumkin boʻlgan qizil yoki binafsharang mevalarni hosil qiladi[4]. Meva koʻpincha „qahva gilosi“ deb ataladi va u „qahva loviya“ deb ataladigan ikkita urugʻni oʻz ichiga oladi[5]. Ushbu nomlarga qaramay, qahva na haqiqiy gilos (Prunus turkumidagi baʼzi turlarning mevasi), na haqiqiy loviyaga (Fabaceae oilasidagi oʻsimliklarning urugʻlari) aloqador emas.
Kofe mevalarining taxminan 5-10 foizida faqat bitta loviya topiladi. Bu loviya peaberry deb ataladi, u oddiy qahva donasidan kichikroq va yumaloqroq.
Tropik iqlim mintaqalarida oʻstirilgan, qahvaning boʻyi odatda 3–3.5 m (9.8–11.5 ft) gacha yetadi. Koʻpincha oʻstiriladigan kofe turlari yuqori balandliklarda yaxshi oʻsadi, lekin muzlash haroratiga toqat qilmaydi[6].
Coffea arabica daraxti 3-5 yildan keyin meva bera boshlaydi, oʻrtacha 50-60 yil davomida hosil beradi[7]. Oq gullar juda xushboʻy hidga ega. Meva pishishiga taxminan toʻqqiz oy kerak boʻladi.
Ekologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qahva loviyalari tarkibidagi kofein oʻsimlik urugʻlarini himoya qiluvchi zaharli modda boʻlib xizmat qiladi. Kofein bir vaqtning oʻzida changlatuvchilarni, xususan, asalarilarni oʻziga jalb qiladi[8]. Qahvaning barcha turlari kofeinni oʻz ichiga olmaydi va eng qadimgi turlarida kofein juda kam yoki umuman boʻlmagan. Kofeinli oʻsimliklar turkumning uzoqroq qarindoshlari Teobroma (kakao) va Camellia (choy) avlodlaridan mustaqil ravishda rivojlangan[9]. Bu shuni koʻrsatadiki, kofein ishlab chiqarish qahva va oʻsimliklar evolyutsiyasida moslashuvchan xususiyatdir. Meva va barglarida kofein mavjud boʻlib, ular kofe gilos choyi va kofe bargi choyini tayyorlash uchun ishlatilishi mumkin. Meva, shuningdek, koʻplab alkogolsiz ichimliklar, shuningdek, oldindan qadoqlangan choylarda ishlatiladi[10][11][12][13].
Bir nechta hasharotlar zararkunandalar qahva ishlab chiqarishga taʼsir qiladi, jumladan, kofe qoʻngʻizi (Hypotenemus hampei) va kofe bargini zararlovchi (Leucoptera caffeina).
Qahva baʼzi Lepidoptera (kapalak va kuya) turlarining lichinkalari, Dalcera abrasa, sholgʻom kuya va Endoclita turkumining ayrim vakillari, jumladan E. damor va E. malabaricus tomonidan isteʼmol qilinadi.
Turlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Coffea abbayesii
- Coffea affinis
- Coffea alleizettii
- Coffea ambanjensis
- Coffea ambongenis
- Coffea andrambovatensis
- Coffea ankaranensis
- Coffea anthonyi
- Coffea arabica L.
- Coffea arenesiana
- Coffea augagneurii
- Coffea bakossii
- Coffea benghalensis
- Coffea bertrandii
- Coffea betamponensis
- Coffea bissetiae
- Coffea boinensis
- Coffea boiviniana
- Coffea bonnieri
- Coffea brassii (J.-F.Leroy)
- Coffea brevipes Hiern
- Coffea bridsoniae
- Coffea buxifolia A.Chev.
- Coffea canephora ("Coffea robusta")
- Coffea carrissoi A.Chev.
- Coffea charrieriana
- Coffea cochinchinensis
- Coffea commersoniana
- Coffea congensis
- Coffea costatifructa Bridson
- Coffea coursiana J.-F.Leroy
- Coffea dactylifera Robbr. Stoff.
- Coffea decaryana J.-F.Leroy
- Coffea dubardii Jum.
- Coffea ebracteolata (Hiern) Brenan
- Coffea eugenioides S.Moore
- Coffea fadenii Bridson
- Coffea farafanganensis J.-F.Leroy
- Coffea floresiana Boerl.
- Coffea fotsoana Stoff
- Coffea fragilis J.-F.Leroy
- Coffea fragrans Wall. Hook.f.
- Coffea gallienii Dubard
- Coffea grevei Drake A.Chev.
- Coffea heimii J.-F.Leroy
- Coffea homollei J.-F.Leroy
- Coffea horsfieldiana Miq.
- Coffea humbertii J.-F.Leroy
- Coffea humblotiana Baill.
- Coffea humilis A.Chev.
- Coffea jumellei J.-F.Leroy
- Coffea kapakata (A.Chev.) Bridson
- Coffea kianjavatensis J.-F.Leroy
- Coffea kihansiensis A.P.Davis
- Coffea kimbozensis Bridson
- Coffea kivuensis Lebrun
- Coffea labatii A.P.Davis
- Coffea lancifolia A.Chev.
- Coffea lebruniana Germ.
- Coffea leonimontana Stoff
- Coffea leroyi A.P.Davis
- Coffea liaudii J.-F.Leroy
- Coffea liberica Hiern
- Coffea ligustroides S.Moore
- Coffea littoralis A.P.Davis
- Coffea lulandoensis Bridson
- Coffea mabesae (Elmer) J.-F.Leroy
- Coffea macrocarpa A.Rich.
- Coffea madurensis Teijsm.
- Coffea magnistipula
- Coffea malabarica
- Coffea mangoroensis Portères
- Coffea mannii (Hook.f.) A.P.Davis
- Coffea manombensis A.P.Davis
- Coffea mapiana Sonké, Nguembou
- Coffea mauritiana Lam.
- Coffea mayombensis A.Chev.
- Coffea mcphersonii A.P.Davis
- Coffea melanocarpa Welw. Hiern
- Coffea merguensis Ridl.
- Coffea millotii J.-F.Leroy
- Coffea minutiflora A.P.Davis
- Coffea mogenetii Dubard
- Coffea mongensis Bridson
- Coffea montekupensis
- Coffea montis-sacri
- Coffea moratii J.-F.Leroy
- Coffea mufindiensis Hutch. Bridson
- Coffea myrtifolia
- Coffea namorokensis
- Coffea neobridsoniae
- Coffea neoleroyi
- Coffea perrieri Drake
- Coffea pervilleana (Baill.) Drake
- Coffea pocsii Bridson
- Coffea pseudozanguebariae
- Coffea pterocarpa A.P.Davis
- Coffea racemosa Lour.
- Coffea rakotonasoloi A.P.Davis
- Coffea ratsimamangae J.-F.Leroy
- Coffea resinosa (Hook.f.)
- Coffea rhamnifolia (Chiov.) Bridson
- Coffea richardii J.-F.Leroy
- Coffea sahafaryensis J.-F.Leroy
- Coffea sakarahae J.-F.Leroy
- Coffea salvatrix
- Coffea sambavensis J.-F.Leroy
- Coffea sapinii (De Wild.) A.P.Davis
- Coffea schliebenii Bridson
- Coffea semsei (Bridson)
- Coffea sessiliflora Bridson
- Coffea stenophylla G.Don
- Coffea tetragona
- Coffea togoensis A.Chev.
- Coffea toshii
- Coffea travancorensis Wight
- Coffea tricalysioides J.-F.Leroy
- Coffea tsirananae J.-F.Leroy
- Coffea vatovavyensis J.-F.Leroy
- Coffea vavateninensis J.-F.Leroy
- Coffea vianneyi J.-F.Leroy
- Coffea vohemarensis
- Coffea wightiana
- Coffea zanguebariae Lour.
-
Tayyor qahva
-
Kofe plantatsiyalari
-
Coffea canephora mevalari
-
Coffea arabica blossom gullari
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Coffee Plant: Arabica and Robusta“. Coffee Research Institute. Qaraldi: 17-noyabr 2018-yil.
- ↑ „Coffee: World Markets and Trade“. United States Department of Agriculture – Foreign Agricultural Service (16-iyun 2017-yil). Qaraldi: 8-dekabr 2017-yil.
- ↑ Lashermes, P.; Combes, M.-C.; Robert, J.; Trouslot, P.; D'Hont, A.; Anthony, F.; Charrier, A. (1999). „Molecular characterisation and origin of the Coffea arabica L. genome“. Molecular and General Genetics. 261-jild, № 2. 259–266-bet. doi:10.1007/s004380050965. PMID 10102360.
- ↑ Davis, Aaron P.; Govaerts, Rafael; Bridson, Diane M.; Stoffelen, Piet (2006). „An annotated taxonomic conspectus of the genus Coffea (Rubiaceae)“. Botanical Journal of the Linnean Society. 152-jild, № 4. 465–512-bet. doi:10.1111/j.1095-8339.2006.00584.x.
- ↑ „What is Coffee?“. www.ncausa.org. Qaraldi: 14-iyul 2020-yil.
- ↑ Petek, Marcos Rafael; Sera, Tumoru; Alteia, Marcos Zorzenon (2005-yil yanvar). „Genetic variability for frost resistance among Coffea accessions assessed in the field and in a cold chamber“. Brazilian Archives of Biology and Technology. 48-jild, № 1. 15–21-bet. doi:10.1590/S1516-89132005000100003.
{{cite magazine}}
: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=
(yordam) - ↑ „Coffee bean: commodity factsheet“. Mintec. 4-yanvar 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-noyabr 2022-yil.
- ↑ Hamon, Perla; Grover, Corrinne E.; Davis, Aaron P.; Rakotomalala, Jean-Jacques; Raharimalala, Nathalie E.; Albert, Victor A.; Sreenath, Hosahalli L.; Stoffelen, Piet; Mitchell, Sharon E. (2017). „Genotyping-by-sequencing provides the first well-resolved phylogeny for coffee (Coffea) and insights into the evolution of caffeine content in its species: GBS coffee phylogeny and the evolution of caffeine content“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 109-jild. 351–361-bet. doi:10.1016/j.ympev.2017.02.009. PMID 28212875.
- ↑ Denoeud, France; et al. (5-sentabr 2014-yil). „The coffee genome provides insight into the convergent evolution of caffeine biosynthesis“. Science. 345-jild, № 6201. 1181–1184-bet. Bibcode:2014Sci...345.1181D. doi:10.1126/science.1255274. PMID 25190796.
{{cite magazine}}
: CS1 maint: date format () - ↑ Selby. „SlimCafe is no longer available“. SlimFast (31-may 2019-yil).
- ↑ „Coffeeberry Cascara – Soluble, Sustainable | FutureCeuticals“. www.futureceuticals.com.
- ↑ „Starbucks“. stories.starbucks.com.
- ↑ „Brazilian Cascara“. Dwellers Coffee. 2021-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-noyabr.