Kontent qismiga oʻtish

Chinchilla

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Chinchillas
Kenja turkum: Chinchilla

Range of C. lanigera and C. chinchilla.
  C. chinchilla
  C. lanigera

Chinchillalar ikki xil boʻlib, Caviomorpha parvorder krepuskulyar kemiruvchilardir. Ularning vatani Janubiy Amerikada[1]. Ular 4270 m (14 000 fut) gacha boʻlgan balandliklarda „podalar“ deb nomlangan koloniyalarda yashaydilar. Tarixan chinchillalar Boliviya, Peru va Chili qismlarini oʻz ichiga olgan hududda yashagan. Oʻzlarining qarindoshlari, viscachalar bilan birga, ular Chinchillae oilasini tashkil qiladi. Ular chinchilla kalamushga ham tegishli. Chinchilla quruqlikda yashovchi sutemizuvchilarning eng zich moʻynasi bilan ajralib turadi. Ularning moʻynasi har bir kvadrat santimetrda taxminan 20 000 tuk va har bir follikuladan 50 ta tuk oʻsadi[2]. Chinchilla And togʻlarining chincha xalqi sharafiga nomlangan. XIX asrning oxiriga kelib, chinchillalar yumshoq moʻynalari uchun ovlanganidan keyin juda kam boʻlib qolgan[3]. Hozirda moʻyna sanoatida kiyim-kechak va boshqa aksessuarlar uchun ishlatiladi. Hozirgi kunda chinchillalarning aksariyati fermada yetishtiriladi. C.Lanigera avlodidan boʻlgan uy chinchillalari baʼzan uy hayvonlari sifatida saqlangan[4].

Turlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

sketch drawings of Chinchilla brevicaudata and Chinchilla lanigera, emphasizing the distinct features of each species. abbreviate is shown excessively fat or chonky and lanigera mouse like with a perky tail
Chinchilla turlarining taqqoslanishi

Chinchillaning ikkita boʻlib (ilgari Chinchilla brevicaudata nomi bilan tanilgan) ularning dumi kaltaroq, boʻyin va yelkalari qalinroq, quloqlari C.lanigeraga qaraganda qisqaroq boʻladi. Sobiq tur hozirda yoʻq boʻlib ketish arafasida; ikkinchisi garchi kamdan-kam boʻlsa-da, yovvoyi tabiatda topish mumkin. Uydagi chinchillalar C. lanigera turlariga mansub[5].

Tarqatish va yashash joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chilining And togʻlari yashaydigan Chiinchillalar

Chinchillalar ilgari Chili, Peru, Argentina va Boliviyaning qirgʻoqboʻyidagi hududlari, tepaliklari va togʻlarini egallagan. 1914-yilda bir olim turning yoʻq boʻlib ketish arafasida ekanligini daʼvo qilgan[6]. Chilidagi populyatsiyalar 1953-yilga kelib yoʻq boʻlib ketgan deb oʻylashgan, ammo hayvon 1900-yillarning oxiri va 2000-yillarning boshlarida Antofagasta mintaqasida yashaganligi aniqlangan. Hayvon Boliviya va Peruda yoʻq boʻlib ketgan boʻlishi mumkin, ammo bitta namuna (Serro de Paskodagi restoranda) mahalliy aholidan topilgan boʻlishi mumkin.

Oʻzlarining yashash joylarida chinchillalar toshlardagi chuqurlarda yoki yoriqlarda yashaydilar. Ular 1,8 m (6 fut) gacha sakrashlari mumkin. Yovvoyi tabiatdagi yirtqichlarga yirtqich qushlar, skunklar, mushuklar, ilonlar va itlar kiradi. Chinchillalar turli xil mudofaa taktikasiga ega. Yovvoyi tabiatda chinchillalar oʻsimlik barglari, mevalari, urugʻlari va mayda hasharotlar bilan ovqatlanishlari kuzatilgan. Tabiatda chinchillalar koloniyalarga oʻxshash ijtimoiy guruhlarda yashaydilar, ammo ular toʻgʻri ravishda podalar deb atalgan[7]. Podaning oʻlchamlari 14 aʼzodan 100 tagacha boʻlishi mumkin va chorvachilik harakati ham ijtimoiy oʻzaro taʼsirga, ham yirtqichlardan himoyalanishga yordam beradi. Ular yilning istalgan vaqtida nasl berishlari mumkin, garchi naslchilik mavsumi odatda may va noyabr oylariga toʻgʻri keladi. Ularning homiladorlik davri 111 kun, koʻpchilik kemiruvchilarga qaraganda uzoqroq. Ushbu uzoq homiladorlik tufayli chinchillalar toʻliq moʻynali va ochiq koʻzlar bilan tugʻiladi.

Oʻzlashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

2007-yilda Xilida IUCN tomonidan „Qatlamga duchor“ deb tan olingan qisqa quyruqli chinchilla

Hozirgi vaqtda chinchillaning ikkala turi IUCN Qizil roʻyxatida xavf ostida boʻlgan turlar roʻyxatiga kiritilgan, chunki soʻnggi 15 yil ichida dunyo aholisining 90% ga kamaygan[8]. Aholining keskin kamayishiga odamlar tomonidan chinchilla ovlanishi sabab boʻldi. Uzun dumli turlar 1965-yilda IUCN Qizil roʻyxatiga „Juda kam uchraydigan va soni kamayib borayotgan“ sifatida kiritilgan. 1982-yildan 1996-yilgacha ikkala tur ham noaniq roʻyxatga kiritilgan. 2006-yilda uzun dumli turlar „Zaif“, qisqa dumli turlar esa „Muhim xavf ostida“ roʻyxatiga kiritilgan. 2008-yilga kelib, ikkalasi ham „Kritik xavf ostida“ roʻyxatiga kiritilgan va 2016-yilda baʼzi hududlarda tiklanish cheklanganligi sababli ular „Yoʻqolib ketish xavfi ostida“ deb qayta tasniflangan.

Odamlar bilan munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchilla teri kiyimlari va aksesuarlar

Quruqchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchilla moʻynasi xalqaro miqyosdagi savdosi XVI asrga borib taqaladi. Ularning moʻynasi juda yumshoq boʻlgani tufayli mashhur boʻlib, bu har bir soch follikulasidan 25 ta tuk (oʻrtacha) unib chiqishi tufayli yuzaga keladi[9]. Rangi odatda juda tekis, bu uni kichik kiyimlar yoki kattaroqlarning astarlari uchun ideal qiladi, lekin baʼzi katta qismlar butunlay moʻynadan tayyorlanishi mumkin. Chinchilla moʻynasidan tikilgan bitta toʻliq uzunlikdagi palto 150 tagacha terini talab qilishi mumkin, chunki chinchillalar nisbatan kichikdir. Ularning moʻyna uchun ishlatilishi bir turning yoʻq boʻlib ketishiga olib keldi. Yovvoyi chinchillalarni ovlash noqonuniy boʻlsa-da, ular brakonerlikning davom etishi tufayli yoʻq boʻlib ketish arafasida. Uydagi chinchillalar hali ham moʻyna uchun yetishtiriladi.

Uy hayvonlari sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

A mosaic chinchilla, one of the various breeds of chinchilla.
Mozaik chinchilla

Mahalliy Chinchilla uzun dumli chinchilladan kelib chiqqan. Ular yovvoyi tabiatda keng tarqalgan, chunki boshqa turlar, Chinchilla yoki qisqa dumli chinchilla deyarli yoʻq boʻlib ketish arafasida ovlangan. Shuning uchun, mahalliy chinchillalar ingichka tanaga, uzun dumlarga va kattaroq quloqlarga ega. Yovvoyi tabiatda chinchillaning oʻrtacha umri oʻn yil; ammo, ular inson parvarishida 20 yilgacha yashashlari mumkin. Chinchillalar uy hayvonlari boʻlib, ular juda koʻp jismoniy mashqlar va tish parvarishini talab qiladilar, chunki ularning tishlari umri davomida doimiy ravishda oʻsib boradi. Ular terlash qobiliyatiga ega emaslar, chunki ular haroratni boshqaradigan muhitga muhtoj[10]. Hayvonlar haftasiga bir necha marta maxsus changda aylanib yuradigan chang vannalarini qabul qilib, instinktiv ravishda moʻynalarini tozalaydi; ular suvda choʻmilmaydilar. Ularning qalin moʻynasi burga kabi parazitlarga qarshilik koʻrsatadi va boʻshashgan tuklarni kamaytiradi. Uy hayvonlari chinchillalari oziq-ovqat, suv va yashirin joylarga oson kirishni talab qiladi, ular uzoq vaqt davomida bezovtalanmagan holda uxlashlari mumkin. Chinchillalar odatda juda ijtimoiy mavjudotlardir, shuning uchun egalari uy hayvonlari bilan tez-tez muloqot qilishlari kerak. Ular sezgir eshitishga ega va baland, kutilmagan shovqinlardan osongina qoʻrqib ketishlari mumkin.

Ilmiy tadqiqotlarda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchillalar 1950-yillardan beri tadqiqotda qoʻllanila boshlangan. 1970-yillardan boshlab, tadqiqotchilar tomonidan chinchillalarga asosiy qiziqish ularning eshitish tizimidir. Chinchillalar hayvon modeli sifatida ishlatiladigan boshqa tadqiqot sohalari orasida Chagas kasalligi, oshqozon-ichak kasalliklari, pnevmoniya va listerioz, shuningdek Yersinia va Pseudomonas infektsiyalarini oʻrganish kiradi[11].

Veterinar tibbiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchillalar faol hayot kechiradilar va kichik jismoniy jarohatlardan yaxshi tiklanishadi. Chinchillalar orqa oyoqlarida oʻtirib, old panjalari bilan ovqatlanadilar, shuning uchun koʻplab jarohatlar ularning tabiiy ovqatlanish xatti-harakatlarini buzishga sabab boʻlishi mumkin. Chinchilla zotlari baʼzida hayvonlarida konvulsiyalar borligini koʻrishadi. Konvulsiyalar koʻp sabablarga ega boʻlishi mumkin boʻlgan alomat boʻlib, qon ketishi, dietada vitamin yoki oziq-ovqat elementlarining yetishmasligi yoki asab tizimining qandaydir shikastlanishi kabi miya muammolariga sabab boʻladi. Agar chinchillalar juftlashgandan keyin konvulsiyalar kuzatilsa, bu qon aylanishi muammosi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Guruhlarda saqlanadigan baʼzi chinchillalar, agar ular birinchi boʻlib boshqa chinchillalar ovqatlanayotganini koʻrsalar, ovqatlanish vaqtida stressli konvulsiyalar boʻladi. Konvulsiyalarning oldini bilish uchun B vitamini, yurak dori-darmonlaridan foydalanish mumkin.

Oddiy uydagi chinchilla

Listerioz odatiy chinchilla kasalligi emas, lekin uy sharoitida u jamiyatda ovqat hazm qilish trakti kasalligi sifatida tarqalishi mumkin. Pasteurella oziq-ovqat bilan yuqishi mumkin. Alomatlar apatiya, ovqat hazm qilish buzilishi va isitmani oʻz ichiga oladi. Pseudomonas aeruginosa infektsiyalari tabiatda keng tarqalgan va boshqa koʻplab hayvonlar kabi chinchillalarga taʼsir qilishi mumkin[12]. Ular chinchillalar populyatsiyalarida keng oʻlimga va homilador chinchillalarda spontan abortga olib kelishi mumkin. Nafas olish yoʻllari infektsiyalari koʻplab patogenlar tomonidan qoʻzgʻatilishi mumkin, ammo sababdan qatʼi nazar, odatda nafas olish qiyinlashadi va burundan oqadi. Yosh chinchillalar koʻproq taʼsir qiladi va bu infektsiyalar, hatto yuqadigan boʻlsa ham, epidemiyaga olib kelishi mumkin emas. Oshqozon-ichak kasalliklari ich qotishi yoki diareya sifatida kuzatiladi. Bu deyarli har doim diet bilan bogʻliq muammolarning natijasidir, ammo ular yuqumli kasallikning alomati boʻlishi mumkin. Chinchillalardagi ich qotishi guruhlarda kuzatilishi qiyin. Agar u aniqlansa, yengil muolajalar natijasida yumshatish mumkin[13].

Ruhiy sogʻliq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchillalar osongina xafa boʻlishadi va baxtsiz boʻlganda, ular jismoniy alomatlarni koʻrsatishi mumkin. Uy hayvonlari chinchillalarida stressning umumiy koʻrsatkichi moʻyna chaynash (yoki moʻynali sartaroshlik), chinchillalar oʻzlarining yoki qafasdoshlarining moʻynalarini chaynashlari mumkin. Moʻynali kiyimlarni chaynash baʼzan yashash muhitidagi oʻzgarishlar orqali yengillashtirilishi mumkin, ammo baʼzi mutaxassislar genetik jihatdan ota-onadan naslga oʻtadi deb hisoblashadi. Kasal chinchillalar, agar ular stressga duchor boʻlsa, ovqatlanishni toʻxtatishi mumkin, bu esa ularni yanada zaiflashtirishi mumkin. Jamoalarda yashovchi chinchillalar fevraldan martgacha va avgustdan sentyabrgacha boʻlgan naslchilik mavsumlarida sezgir boʻlishadi[14]. Chinchillalar ijtimoiy hayvonlar boʻlib, naslchilik mavsumida nasldosh jufti oʻzgarganidan xafa boʻlishi mumkin. Maʼlumki, ular bu davrda dietani oʻzgartirishdan bezovtalanishadi.

Farmatsevtik davolash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chinchillalar ovqat hazm qilish muammolari uchun xloramfenikol, neomitsin yoki spektinomitsin bilan davolanishi mumkin. Ichimlik suvida erigan sulfanilamidlardan foydalanish mumkin. Kolistin samarali antibiotik boʻlishi mumkin[15].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911). „Chinchilla“ . Encyclopædia Britannica. Vol. 6 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 232
  2. ↑ "Chinchilla History and Care Recommendations". MedVet. Retrieved 24 November 2023.
  3. ↑ "What Is A Chinchilla?". Davidson Chinchillas. Archived from the original on 2012-05-27. Retrieved 2008-02-01.
  4. ↑ Jiménez, Jaime E. (1996). „The extirpation and current status of wild chinchillas Chinchilla lanigera and C. brevicaudata“ (PDF). Biological Conservation. 77 (1): 1–6. Bibcode:1996BCons..77….1J. doi:10.1016/0006-3207(95)00116-6. Archived from the original (PDF) on 2019-07-10. Retrieved 2007-04-16
  5. ↑ Woods, C. A. and Kilpatrick, C. W. (2005). Infraorder Hystricognathi. In: D. E. Wilson and D. M. Reeder (eds), Mammal Species of the World, pp. 1538–1599. The Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD, USA. ISBN 9780801882210
  6. ↑ ^ „Keeping Chinchillas as Pets“. RSPCA. Retrieved 16 January 2024.
  7. ↑ "Chinchilla". The Maryland Zoo. Retrieved 1 March 2023.
  8. ↑ "Long-tailed Chinchilla". IUCN Red List of Threatened Species. Retrieved 15 November 2019.
  9. ↑ Alderton, David. Rodents of the World, 1996, page 20. ISBN 0-8160-3229-7
  10. ↑ "In Scientific Research". University of Maryland, Baltimore County. Archived from the original on 2013-12-03. Retrieved 2008-02-01.
  11. ↑ "Chinchillas Endangered Species Handbook". Endangeredspecieshandbook.org. Archived from the original on 2009-12-08. Retrieved 2011-12-07.
  12. ↑ "Chinchillas Endangered Species Handbook". Endangeredspecieshandbook.org. Archived from the original on 2009-12-08. Retrieved 2011-12-07.
  13. ↑ "Chinchillas Endangered Species Handbook". Endangeredspecieshandbook.org. Archived from the original on 2009-12-08. Retrieved 2011-12-07.
  14. ↑ "Long-tailed Chinchilla". IUCN Red List of Threatened Species. Retrieved 15 November 2019.
  15. ↑ "Long-tailed Chinchilla". IUCN Red List of Threatened Species. Retrieved 15 November 2019.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chinchilla&oldid=4349983" dan olindi