Buzzati, Dino

Dino Buzzati Traverso (italyancha: Dino Buzzati Traverso; 1906-yil 16-oktyabr, San-Pellegrino di Belluno, Venetsiya viloyati, 1972-yil 28-yanvar, Milan) italyan yozuvchisi, jurnalist va rassom.

Biografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1906-yilda Belluno munitsipalitetining San-Pellegrino kvartalida tugʻilgan. Uning oilasi badavlat edi, otasi Pavia universitetida xalqaro huquqdan dars bergan, onasi Alba Mantovani asli venetsiyalik boʻlib, yozuvchi Dino Mantovanining singlisi edi.

Dino Buzzati oiladagi toʻrt farzandning ikkinchisi edi. Bolaligidan u yozishni, tasviriy sanʼatni oʻrgangan, pianino va skripka chalgan. Bolaligidan u togʻlarni yaxshi koʻrar va oʻzining birinchi romani „Togʻlarning Barnabo“ sini aynan togʻlarga bagʻishlagan edi.

1924-yilda yuridik fakultetga o‘qishga kirdi. Milanda oʻqib, 22 yoshida huquqshunoslik darajasini olgan. Lekin u faqat ota-onasining xohishi bilan huquq fakultetida tahsil oldi.

1928-yilda Italiyaning Milandagi eng obroʻli gazetalaridan biri „Corriere della Sera“ ga ishga kirdi. Bu gazetada 50 yil ishladi, deyarli barcha jurnalistik rollarda (muxbir, jurnalist, maxsus muxbir, madaniyat boʻlimi muharriri) oʻzini sinab koʻrdi^[1].

1930-yillarning boshlarida Buzzatining birinchi romanlari „Kafkaesk“ nomi ostida paydo boʻldi. Ikkinchi jahon urushi paytida Afrikada Italiya Qirollik dengiz flotida jurnalist sifatida xizmat qilgan. 1943-yil sentabr oyida Milanga qaytib keldi va u yerda gazeta muharriri sifatida faoliyatini davom ettirdi. 1964-yilda Almerina Antoniazzi ismli ayol bilan turmush qurdi. 1972-yilda Dino Buzzati Milanda oshqozon osti bezi saratonidan vafot etdi.

Ijodiy ishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

U eng katta eʼtirofga yozuvchi va dramaturg sifatida erishdi. Buzzati nasriy fantaziyaga moyil boʻlib, koʻpincha masal xarakteriga ega asarlar yaratadi. Bu borada u koʻpincha Edgar Allan Po, Kafka bilan taqqoslanadi. Uning asarlarini ekzistensialist asarlar deya tasniflash mumkin va Sartrning Koʻngil aynishi yoki Kamyuning Begona romani bilan oʻzaro bogʻlanishi mumkin.

Tanqidchilarning taʼkidlashicha, jurnalistik faoliyati yozuvchi uslubiga katta taʼsir koʻrsatib, uni juda realistik qildi. Ammo shu bilan birga, uning asarlarida har doim gʻayritabiiy va mantiqsiz narsa bor edi.

Yozuvchining roman, qissa va pyesalarida ham tushunarsiz tahdid va yolgʻizlikning aniq aurasi seziladi. Uning hikoya va pyesalarida qahramonni tushunarsiz va chalkash holatlar tarozida tortadi. Koʻp hollarda, qahramon unga biror narsa buyuradigan vazifalar bilan bogʻlangan boʻladi. Yozuvchi asarlarida uni kulgi va dahshatini o‘zida mujassam etgan grotesk teatri bilan bog‘laydigan kinoyani his qilish mumkin. Buzzati qahramonlarini Frans Kafkaning „Sinov“ va „Qasr“ qahramonlari bilan solishtirish mumkin.

Buzzatining asarlari, hatto roman va hikoyalari ham sahnaga juda mos keladi. Yakkalanish va halokat hissi sahnada yanada keskinroq ifodalanishi mumkin. Ammo uning teatrdagi faoliyati nisbatan qisqa muddatli boʻldi. Uning deyarli barcha pyesalari 1953-yil yozilgan „Klinik voqea“ va „Burjuaziyaning oxiri“ 1968-yil oralig‘ida paydo bo‘lgan.

Yozuvchi oʻzining kasalligini bilar edi. Italyan yozuvchisining izlanishlari va umidsizliklari „Tongda polk jo‘naydi“ hikoyasiga asos bo‘ldi. Hikoya 1985-yilda muallif vafotidan keyin nashr etildi. Unda juda achinarli mavzu bor edi, yaʼni keksa urush qahramoni tong otguncha o‘limdan qutulishga harakat qiladi va oʻlimidan oldin o‘z hayoti haqida o‘ylaydi.

Asosiy ishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yozuvchining 1933-yilda nashr etilgan „Tog‘li Barnabo“ nomli ilk romani Birinchi jahon urushi yillarida jang qilgan partizan Barnabo haqida hikoya qiladi. Vaqtni kutish va oʻtish mavzusi Buzzatining keyinchalik barcha asarlariga kiradi. Roman jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinadi.

Buzzatining eng mashhur kitobi, „Tatar choʻli“ (1940) romani choʻl bilan chegarada hamma tomonidan unutilgan qal’a haqida hikoya qiladi. Qal’ada boʻlganlarning barchasi ular bilan jang qilishlari mumkin boʻlgan qoʻshinlarni kutish bilan yashaydilar va oʻzlarini mamlakatning qutqaruvchisi deb bilishadi. Qal’ada boʻlganlar uni tark eta olmaydi. Kitob Valerio Zurlini tomonidan xuddi shu nomdagi filmga aylantirilgan (1976).

Kutish — bu ekzistensializmning oʻz hayotini maqsadsiz oʻtkazishi haqidagi allegoriya, bu yerda hatto vaqt koʻrsatilmagan, chunki u hech qanday rol oʻynamaydi. Qal’adagi borliq tobora tasavvufiylashib boraveradi. Qal’ada hech narsa sodir bo‘lmaydi, qahramon hayoti esa maqsadsiz hayotga aylanadi. Vaqt muzlab qoladi va shu bilan birga bugun cheksizdek tuyuladi. Bunda Buzzati romanini Tomas Manning „Sehrli tog‘“ romani bilan solishtirish mumkin. Ammo baribir soat oʻz yoʻnalishini davom ettirmoqda. Kundan kunga vaqt faqat bosh qahramondan qochadi. U ham oʻz safdoshlari kabi vaqt garoviga aylanadi, bu esa oʻlim muqarrarligini yanada yaqinlashtiradi. Vaqt oʻtishi ular tomonidan sezilmaydi va ular bir kun kelib oʻzlarini keksa odamlardek koʻrishadi. Biror narsani oʻzgartirishning yagona yoʻli — sahrodan kelishi kerak boʻlgan tatarlar bilan jang paytida shon-sharafga erishish, ammo kutilganidan farqli oʻlaroq, u yerdan koʻp yillar davomida hech kim oʻtmagan.

„Muhabbat“ romani 1963-yilda nashr etilgan. Bu yozuvchining so‘nggi romani hisoblanadi. Unda 49 yoshli Antonioning fohishaga muhabbati haqida hikoya qilinadi. Toʻsatdan sevgi uning uchun azobga aylanadi. Ularning munosabatlarining tugashi uni xafa qiladi va oʻzining oʻlimi bilan bogʻliq boʻlgan ehtirosdan qochishga harakat qiladi. Hozir bu yozuvchining eng mashhur romanlaridan biri edi. Asar 1966-yilda suratga olingan.

Rassom sifatida Dino Buzzati oʻz kitoblarini suratga olgan va teatrda ishlagan. U bir qancha teatrlashtirilgan spektakllar va radio koʻrsatuvlar uchun ssenariylar, shuningdek, opera librettolari, sheʼrlar va koʻplab hikoyalar yozgan. Buzzatining hayoti davomidagi shaxsiy koʻrgazmasi Milanda boʻlib oʻtgan.

Yutuqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yozuvchi Oltmishta hikoya uchun Strega mukofotini oladi (1958). Yozuvchining ko‘plab asarlari suratga olingan. Uning absurd dramasi „Qiziqarli voqea“ (1953) 1956-yilda Alber Kamyu tomonidan fransuz tiliga tarjima qilingan. Borxes „Tatar cho‘li“ romanining ispancha nashriga so‘zboshi yozgan va romanni o‘z antologiyasiga kiritgan. Shuningdek, roman Le Monde nashri bo‘yicha asrning 100 kitobi ro‘yxatida 29-oʻrinni qoʻlga kiritilgan.

Asarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Romanlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Togʻlardan Barnabo / Bàrnabo delle montagne, 1933
Eski oʻrmon siri / Il segreto del Bosco Vecchio, 1935
Tatar choʻli / Il deserto dei Tartari, 1940
Sitsiliyada ayiqlarning aql bovar qilmaydigan bosqinchiligi / Sitsiliyada La famosa invasione degli orsi, 1945
Kattalashtirilgan surat / Il grande ritratto,
Sevgi / Un amore, 1963

Hikoyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yetti xabarchi / I sette messaggeri, 1942
La Skaladagi vahima / Paura alla Scala, 1949
Balivernaning qulashi / Il crollo della Baliverna, 1954
Oltmishta hikoya / Sessanta racconti, Strega mukofoti, 1958
Sehrgarlik boʻyicha tajriba / Esperimento di magia, 1958
Hurmatli janob, uzr soʻraymiz … / Egregio Signore, Siamo spiacenti di … (Cine tomonidan rasmlar), 1960 (Siamo spiacenti di), 1975
Kolombr / Il kolombre, 1966
Sirli doʻkon / La boutique del mistero, 1968
Qattiq kechalar / Le notti difficili, 1971
180 hikoya / 180 racconti, 1982
Tongda polk joʻnaydi / Il regimento parte all’alba, 1985
Mening ismim Dino Buzzati / Mi chiamo Dino Buzzati, 1988
Eng yaxshi hikoyalar / Il meglio dei racconti, 1989
Janob Scroogening gʻalati Rojdestvo va boshqa hikoyalari / Lo Strano Natale di Mr. Scrooge va Altre hikoyasi, 1990

Teatr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kichkina yurish / Piccola passeggiata, 1942
Kambagʻallarga qarshi qoʻzgʻolon / La rivolta contro i poveri, 1946
Klinik holat / Un caso clinico, 1953. Asarning mualliflik tarjimasi — Valeriya Popova, 1978
Mashhur bastakorning dramatik yakuni / Drammatica fine di un noto musicista, 1955, Valeriy Popovning mualliflik tarjimasi, 1978 ^{[manba kerak]} .
Uyda yolgʻiz / Sola in casa, 1958
Qiz keldi … / Una ragazza arrivò …, 1959
Windows / Le finestre, 1959, Valeriy Popov mualliflik tarjimasi. Asar 1987 yilda „Modern dramaturgiya“ jurnalida chop etilgan.
Soatlar / L’orologio, 1958
Prompters / Suggeritori, 1960, Valeriy Popovning „Felicita“ deb nomlangan mualliflik tarjimasi, 1978^{[manba kerak]} .
Vazirlikdagi qurt / Un verme al ministero, 1960
Palto / Il mantello, 1960, Valeriy Popovning „Ona haqida ballada“ mualliflik tarjimasi, 2015 ^{[manba kerak]} .
Amerikada L’uomo che andrà, 1962
L’aumento, 1962
La colonna shon-sharaf, 1962
Spogliarello, Striptiz, 1964, Valeriy Popovning mualliflik tarjimasi, 2015 ^{[manba kerak]} .
Telefonchi / La telefonista, 1964
Sitsiliyaning ajoyib ayiq bostirib kirishi / Sitsiliyadagi La famosa invasione degli orsi, Janni Kolla tomonidan tahrirlangan, 1965
Burjuaziyaning oxiri / La fine del borghese, 1966

Libretto[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ferrovia sopraelevata, 1955
Protsessual jazo, 1959
Palto / Il mantello, 1960
Battono alla porta, 1963
Bu taqiqlangan edi / Era proibito, 1963

Boshqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aynan oʻsha paytda / In quel preciso momento, 1950, 1955 va 1963
Togʻlardagi joy / Il postino di montagna, 1951
Le storie dipinte, Mario Oriani va Adriano Ravennani tomonidan tahrirlangan, 1958
Poema va fumetti, 1969
Val Morelning mo''jizalari / I miracoli di Val Morel, 1971
Cronache terrestrii, servizi giornalistici, Domeniko Porzio tomonidan tahrirlangan, 1972
Congedo a ciglio asciutto di Buzzati, inediti, Guido Piovene tomonidan tahrirlangan, 1974
Italiya sirlari / I misteri d’Italia, Milano, 1978
Dino Buzzati al Giro d’Italia, Klaudio Marabini tomonidan tahrirlangan, 1981
Lettere a Brambilla, Luciano Simonelli tomonidan tahrirlangan, 1985
Shisha togʻlari / Le montagne di vetro, Enriko Kamanni tomonidan tahrirlangan, 1990
Mening Belluno / La mia Belluno, Comunità Montana Bellunese tomonidan tahrirlangan — Assessorato alla cultura, 1992
Bestiariy / Bestiario, 1991
Il buttafuoco, 1992
La „nera“ di Dino Buzzati, Lorenzo Vigano tomonidan tahrirlangan, 2 jild, Oskar Mondadori, Milano, 2002

Rus tilidagi asarlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yetti xabarchi: hikoyalar / komp. va trans. italyan tilidan. F. M. Dvin. — M.: Izvestiya, 1985. 160 b. („Chet el adabiyoti“ jurnali kutubxonasi).
Sevimlilar: Toʻplam / komp. va soʻzboshi. R. Xlodovskiy . — M .: Raduga, 1989. — 424 p. (Zamonaviy nasr ustalari). ISBN 5-05-002403-X
Sitsiliyada ayiqlarning aql bovar qilmaydigan bosqinchiligi . — M.: Samokat, 2005 yil.
Eski oʻrmon sirlari . — M.: Matn, 2012. — 192 b. ISBN 978-5-7516-1080-7