Buca
Buca Turkiyaning Izmir mintaqasida joylashgan tumandir. Shimolda Konak, shimoli-sharqda Bornova, sharqda Kemalpasha, janubda Torbali, janubi-g'arbda Menderes, g'arbda Gaziemir va Karabag'lar bilan chagaradosh. Aholi soni bo'yicha Izmirning eng katta tumani hisoblanadi. Aholisi 510 695 kishi[1].
Ma’lumki, Bukada qadim zamonlardan beri aholi punkti bor edi. 1868-yilda Buka shimoli-sharqida qadimiy davrga oid katta ayol byusti topilgan va bu byust hozirgacha Londondagi Britaniya muzeyida namoyish etilmoqda. Buca eramizdan avvalgi 130-yillarga borib taqaladigan va ko'plab sivilizatsiyalarga shohid bo'lgan tarixiy va madaniy shahardir. Buca o'zining tarixiy o'tmishi bilan juda ko'plab asarlarni o'z ichiga oladi.
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Iznik davlati podshohi Loyanis tomonidan Podshoh yoʻli yaqinidagi aholi punkti sifatida tilga olingan Kohi degan joy 1235-yilda Buca, ancha vaqtdan so'ng esa Kohi nomi Gonia, Bugia va Buca boʻlib oʻzgargani taxmin qilinadi. Vizantiya davrida hozirgi manzilgohda Vuza, Uza yoki Vuzas ismli yer egasi yashagan va shaharcha nomi vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib, Buca boʻlib qolgan degan taxminlar ham bor. Bundan tashqari BUCA so'zi italyanchada chuqur degan ma'noni bildiradi.Bukaning chuqurda qolishi nomini yanada mustahkamlaydi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buka nomi birinchi marta 1688-yilda fransuz konsulligining yozuvlarida ham uchraydi. O'sha yili zilzila bo'ladi va Fransiya konsulligi Bukaga ko'chiriladi. Miloddan avvalgi 1102-yilda eollar shaharni egallab olguncha mahalliy xalq juda qulay hayot kechirganligi ma'lum qilinadi. Miloddan avvalgi 727-yilgacha ioniyaliklar bilan kurashgan eolliklar shu sanadan keyin shaharni ioniyaliklarga qoldirishgan. Bir muncha vaqt o'tgach kuchayib borayotgan Lidiyaliklar miloddan avvalgi 628-yilda Izmirni egallab olishdi. Bu vaqtda Izmir shahri parchalanib, odamlar yaqin atrofdagi kichik aholi punktlariga ko'chib o'ta boshladilar. Bu o'zgarish biz bugun ko'rib turgan Izmir atrofidagi ko'plab aholi punktlarining birinchi poydevorini qo'ydi. Ular orasidan Bukani sanashimiz mumkin.
Ma’lumki, Bukada qadim zamonlardan beri aholi punktlari bo‘lgan. 1868-yilda Bukaning shimoli-sharqida qadimgi davrga oid katta ayol byusti topiladi va bu byust hozirgacha Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda.
Bundan tashqari, Buca va Kangölü atrofidagi Vizantiya xochi bo'rtmalari tasvirlangan poytaxtlar, qadimgi “ARTEMISDA YASALGAN”ga tegishli deb hisoblangan marmar pol qoplamalari, Forbes saroyi atrofidagi Vizantiya tangalari va Gurcheshme (Kancheshme) yo'lidagi Rim qal'asi xarobalari namoyon bo'ladi. Qadimda bu hududda juda ilg'or jamiyatlar yashagan. Ion hujumi paytida Bucaga yuzlangan xalq Dereko'y, Kango'lu va Kozagaji hududlariga joylashadi. Yaqin tariximizda Bukaning yunon qishlog‘i bo‘lgani, bu davrda yunonlar, yahudiylar va turklar birga yashaganligi, Bukada yevropalik tadbirkorlar va ularning oila a’zolari ham yashaganligi, buning rivoji va boyib borishida muhim omil bo‘lganligi ta’kidlanadi. Shahar Usmonlilar imperiyasi davrida 1872-yilda Bucaning mashhur uzumlarini Alsancak portidan butun dunyo bozorlariga yetkazib berish uchun Buca temir yo'l vokzali Buca markazida qurilgan. Stansiya hozirda ishlamaydi va foydalanilmaydi.
Bucada yunonlar, yahudiylar va turklar birga yashab, ingliz, fransuz, italyan va golland kompaniyalari bilan savdo-sanoat aloqalari doirasi tashkil topgan.Yaqain vaqtlarda Levantin guruhining yozgi dam olish maskani sifatida joylashadigan shahar xarakterini olib yura boshladi.
Bucaning tarixi miloddan avvalgi 130-yillarga borib taqaladigan va ko'plab sivilizatsiyalarga guvoh bo'lgan madaniy va tarixiy tumanlardan biridir. U o'zining boy tabiiy va madaniy merosini aholi sonining ko'payishi va bugungi turmush tarzi keltirib chiqaradigan barcha omillardan himoya qila oladi. Shu sababli, bugun Bucada o'tmishdan hozirgi kungacha bo'lgan tarixiy tasvir namoyish etilmoqda. Bucadagi hayot, avvalambor, boy tarix, madaniyat va tabiiy meros bilan uzviy bog'liq hayot sifatida tavsiflanadi. O'zining tarixiy o'tmishi bilan Buca bugungi kunda ham tirik bo'lgan asarlar uchun juda muhim boshpanadir. Jorj King Forbes, Podagra, Princess Borghese, Count Doktor Aliberti, De Jongh, Dimostanis Baltaci mansions, tarixiy ingliz protestant cherkovi, akveduklar, Bucada yashab, vafot etgan ko'plab mashhur oilalarning maqbaralari, uning tor ko'chalari va hatto bugungi kunda ham ko'plab me'morlar uchun ilhom manbaidir.Grek uylari tumanga kelganlarning e'tiborini tortadigan mohir asarlardir.
1922-yil 9-sentyabrda Izmir sababli Buca yunonlardan qaytarib olinadi, bu yerdagi yunonlar mintaqani tark etishadi. 1922-yilgacha Buka aholisi asosan ingliz, yunon va gollandlardan iborat edi. Respublika e’lon qilingandan keyin (1923-yil 29-oktabr – Turkiyada respublikaning e’lon qilinishi)Buja juda tez rivojlanish ko‘rsatdi va bu davrda tumanga muhojirlar ommasining joylashishi davom etadi. 1987-yil 4-iyulda kuchga kirgan 3392-sonli qonun bilan Buca tumanga aylanadi. Buca - Izmirning eng gavjum tumanlaridan biridir.
Geografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buca Izmirdan 9 kilometr janubi-sharqda joylashgan. U Nif tog'ining janubiy etaklaridan joy olgan. Maydoni – 178 kvadrat kilometr[2], dengiz sathidan 38 metr balandlikda joylashgan. Shimolda Konak, shimoli-sharqda Bornova, sharqda Kemalpasha, janubda Torbali, janubi-g'arbda Menderes, g'arbda Gaziemir va Karabag'lar bor. Buca Izmirning eng qadimgi aholi punktlaridan biridir. Tumanda qirq yettita mahalla mavjud. Barcha aholi punktlari tekislikda tashkil etilgan. Bucada rejasiz urbanizatsiya keng tarqalmagan. Guven, Yiğitler, Efeler, Ufuk, Dumlupınar, Menderes, Valirahmibey, İnkılap, Evka-1 kabi eng katta mahallalar to'g'ri urbanizatsiya qilingan; Boshqa tomondan, Gediz kabi chekka mahallalarda rejasiz urbanizatsiya kuzatilgan.
Buca tekis va unumdor tuproqlarga ega. Tınaztepe, Tingirtepe, Zeytintepe, Koshutepesi, Karacaagach kabi tepaliklar ham bor. Nif tog'idan boshlangan Meles oqimi Shirinyerdan o'tib, Halkapinarda dengizga quyiladi.
Yangi qonun bilan Kaynaklar shaharchasidan tashqari Bucaning uchta qishlog'i, ya'ni Qriqlar, Karacaagach va Belenbaşı mahallasi maqomiga ega bo'ldi.
Aholi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buja, aholi sonining o'sishi bo'yicha Turkiyaning eng tez rivojlanayotgan tumanlaridan biridir. Oxirgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, u 1980-yilga nisbatan 1990-yilda 97% o'sish sur'ati bilan poytaxt darajasida eng tez o'sayotgan tuman bo'ldi. Tumanga migratsiya bugun ham davom etmoqda. 1950-yillarda sharqdan g'arbga boshlangan migratsiyalar Bucaga ham ta'sir ko'rsatdi. Bundan tashqari, tumanda Evka 1, Izkent, Ege-Koop va Buca Koop turar-joylarining mavjudligi va ko'plab fakultetlarning tashkil etilishi keyingi yillarda tumanga ko'chishni tezlashtirdi. 1990-yilda 203383 kishi, 1997-yilda 285250 kishi boʻlgan aholi soni 2014-yilda 461761 kishiga yetdi. Bu Izmirning eng gavjum tumanidir. Aholining asosiy qismini yunon, bosniyalik, alban va bolgar immigrantlari tashkil qiladi[3].
Sport
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buca sport jihatidan katta boylikka ega tuman. Bucada sport bilan shug'ullanish va tomosha qilish uchun ko'plab sport maydonchalari mavjud. Eng hayratlanarlisi 2008 yilda qurilgan va Bucaspor o'yinlariga mezbonlik qiladigan Yangi Buca stadionidir .
Ot poygalari nuqtai nazaridan Buca Turkiyada juda muhim o'rin egallaydi. Ippodromda ot poygalari 1856-yildan beri o'tkazib kelinadi[4]. Bundan tashqari, birinchi tungi ot poygalari Shirinyer poygasida o'tkazildi.
Asosiy sport maydonlari:
- New Buca Stadium ( Bucaspor 1928 stadioni)
- Buca Belediye stadioni (Bucasporning sobiq stadioni, hozirda foydalanilmayapti. )
- Seyit Mehmet Özkan inshootlari (Bukaspor va Futbol Akademiyasining mashg'ulot maydonlari)
- Jemil Seboy inshootlari
- Sirinyer poygasi
Bucaning eng mashhur sport jamoalari Bucaspor . Futbol jamoasi Mahalliy havaskorlar ligasida . Basketbol va voleybol sohasida havaskorlar darajasida faoliyat yuritadi. Buca tumani Bucaspor infratuzilma jamoasi bilan Turkiyadagi eng yaxshi infratuzilmalardan biriga ega. Bukaspor futbol akademiyasi mamlakat bo'yicha muhim darajalarga erishadi.
- Bucaspor 1928 yil
- Bukaspor
- Sirinyerspor
- Buca munitsipaliteti yoshlar va sport klubi
- Bucaspor ayollar futbol jamoasi
- Bucaspor futbol akademiyasi
- Buca Zaferspor
- Buca Genclerbirligispor
- Firat Seyhangucuspor
- Workersevlerispor
| Hokimlar, ularning partiyalari va ovozlari | |||
|---|---|---|---|
| Yillar | Mayor | Partiya | Ovoz foizi (%) |
| 2019 | Erhan Kilich | Respublika Xalq partiyasi | 49.60 |
| 2014 | Levent Pristina | Respublika Xalq partiyasi | 43.10 |
| 2009 | Ercan Tatti | Respublika Xalq partiyasi | 52.14 |
| 2004 | Jemil Seboy | Adolat va taraqqiyot partiyasi | 37,93 |
| 1999 | Jemil Seboy | Demokratik chap partiya | 32.32 |
| 1994 | Jemil Seboy | Demokratik chap partiya | 28.29 |
| 1989 | Ertan Erdek | Sotsial-demokratik Populistik partiya | 49.60 |
| 1977 | Isilay Saygin | To'g'ri yo'l partiyasi | 54.18 |
| 1973 | Isilay Saygin | Adolat partiyasi | 53.12 |
Buca ta'lim va tarbiya jihatidan juda boy. Tumanda savodxonlik darajasi 99 foizni tashkil etadi. Tuman aholisida savodsizlar darajasi Bu 0,12% ni tashkil qiladi. Boshlangʻich, oʻrta va oʻrta maktablarda taʼlim beradigan 56 ta maktab va 2 ta sanoat kasb-hunar litseyi mavjud. ( Buca Anadolu texnik va sanoat kasb-hunar liseyi) va ( IESOB Texnik yong'in bo'limi kasb-hunar va sanoat kasb-hunar liseyi[sayt ishlamaydi] [ o'lik / buzilgan havola ] Bundan tashqari, so'nggi yillarda universitet darajasida katta o'zgarishlar kuzatildi. Buca Ta'lim fakulteti, Muhandislik fakulteti, Iqtisodiyot va ma'muriy fanlar fakulteti, Huquq fakulteti, Biznes boshqaruvi fakulteti, Ijtimoiy fanlar instituti, Adliya fakulteti, Chet tillar maktabi, Izmirdagi Dokuz Eylül universitetiga qarashli jismoniy tarbiya bo'limi. Buca shahrida ta'lim xizmatlarini ko'rsatadigan maktablar qatoriga kiradi. Qurilishi tugallangan Dokuz Eylül universiteti Tınaztepe kampusi bilan birgalikda Buca [1] qaysidir ma'noda "fakultetlar tumani"ga aylandi. Shu bilan birga, xususiy repetitorlik maktablari, haydovchilik kurslari, ko'plab bolalar bog'chalari va bolalar bog'chalari o'quvchilarni ma'lumot bilan ta'minlash uchun tayyorgarlikdan oldin va keyingi maqsadlarda xizmat ko'rsatadi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 8 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 mayıs 2019.
- ↑ „İl ve İlçe Yüz Ölçümleri“. Harita Genel Müdürlüğü. 16 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24 ekim 2019.
- ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 26 eylül 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 eylül 2015.
- ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 25 mayıs 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 mayıs 2014.