Badami g'or ibodatxonalari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Badami gʻor ibodatxonalari - Hindistonning Karnataka shimolidagi Bagalkot tumanidagi Badami shahrida joylashgan hind va jayn gʻor ibodatxonalarining majmuasidir. Gʻorlar hind qoya meʼmorchiligining muhim namunalari, ayniqsa Badami Chalukya meʼmorchiligi va VI asrning eng qadimgi sanasi. Badami zamonaviy nom boʻlib, ilgari VI — VIII asrlarda Karnatakaning koʻp qismini boshqargan ilk Chalukya sulolasining poytaxti Vataapinagara sifatida tanilgan. Badami sunʼiy koʻlning gʻarbiy qirgʻogʻida joylashgan boʻlib, tosh zinapoyalar bilan tuproq devor bilan oʻralgan, shimol va janubdan keyingi davrlarda qurilgan qal’alar bilan oʻralgan. Ushbu gʻorlar 1924-yilda Stella Kramrish tomonidan topilgan. 1 dan 4 gacha boʻlgan gʻorlar togʻ etagida, shaharning janubi-sharqida yumshoq Badami qumtoshi hosil boʻlgan. 1-gʻorda hind xudolari va mavzularining turli haykallari orasida Tandava — Nataraja sifatida raqsga tushayotgan Shiva tasvirlangan oʻymakorlik diqqatga sazovordir. 2-gʻor oʻzining joylashuvi va oʻlchamlari boʻyicha asosan 1-gʻorga oʻxshash boʻlib, unda hindlarning mavzulari aks ettirilgan, ularda Vishnu rel’efi Trivikrama eng katta hisoblanadi. Eng katta gʻor 3-gʻor boʻlib, unda Vishnu bilan bogʻliq gʻor tasvirlangan va u kompleksdagi eng murakkab oʻyilgan gʻor hamdir. 4-gʻor jaynizmning hurmatli shaxslariga bagʻishlangan. Koʻl atrofida Badamida qoʻshimcha gʻorlar mavjud boʻlib, ulardan biri Buddist gʻori boʻlishi mumkin. 2015-yilda yana bir gʻor topilgan, u taxminan 500 metr (1,600 ft) toʻrtta asosiy gʻordan, 27 ta hind oʻymakorligi bilan.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Badami gʻor ibodatxonalari Hindistonning Karnataka shimoliy-markaziy qismidagi Badami shahrida joylashgan. Maʼbadlar taxminan 88 milya (142 km) Belagavidan sharqda (IATA kodi: IXT) va 87 milya (140 km) Hampidan shimoli-gʻarbda joylashgan. Malaprabha daryosi 3 milya (4.8 km), gʻor ibodatxonalari 14 milya (23 km) YuNESKOning Butunjahon merosi ob’ekti Pattadakaldan va 22 milya (35 km) Uzoqlikda jaylashgan. Aiholedan — yuzdan ortiq qadimiy va avvalgi oʻrta asrlardagi hind, jayn va buddist yodgorliklari joylashgan boshqa hududlarda[1].

Agastya koʻli ustidagi qoyadagi gʻorlar

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kannada tilida epigrafiya (tax. 578 -yil) gʻor oʻymakorligining sanasi 3

Badami shahridagi gʻor ibodatxonalari yaratilish tartibi boʻyicha 1 dan 4 gacha boʻlgan raqamlar - Chalukya qirolligining poytaxti (shuningdek, avvalgi Chalukyalar[2] nomi bilan ham tanilgan) — VI asr oxiridan boshlab sanaladi. Aniq tanishuv faqat Vishnuga bagʻishlangan maʼbad 3-gʻor uchun maʼlum boʻlgan. Bu yerda topilgan yozuvda Saka 500 (quyosh taqvimi, 578/579-yil) yilda Mangalesha tomonidan ziyoratgohning bagʻishlanishi idoralar tomonidan qayd etilgan. Qadimgi kannada tilida yozilgan yozuv[3][4]bu tosh gʻor ibodatxonalarini VI asrda aniqlash imkonini berdi[3][4][5]. Bu gʻorni Hindistondagi eng qadimgi hind gʻorlari ibodatxonasiga aylantiradi[6].

Badami gʻorlari majmuasi „Maʼbad meʼmorchiligi evolyutsiyasi“ nomi ostida YuNESKO tomonidan belgilangan Jahon merosi ob’ekti nomzodining bir qismidir - Malaprabxa daryosi vodiysidagi Aihole-Badami-Pattadakal" maʼbad arxitekturasining beshigi hisoblanib, mintaqadagi keyingi hind ibodatxonalari uchun namuna boʻldi[7][8] 1 va 2-gʻorlardagi sanʼat asarlari VI — VII asrlarning shimoliy Dekan uslubini namoyish etadi, 3-gʻordagilar esa bir vaqtning oʻzida ikkita qadimgi hind badiiy anʼanalarini ifodalaydi, shimoliy Nagara va janubiy Dravida uslublari[9][10]. 3-gʻorda, shuningdek, Vesara uslubi deb ataladigan piktogramma va relyeflar, ikki uslubning gʻoyalari uygʻunligi, shuningdek, Karnatakada yantra -chakra naqshlari (geometrik simvolizm) va rangli fresk rasmlari saqlanib qolgan eng qadimgi tarixiy misollar mavjud[11][12][13]. Birinchi uchta gʻorda Shiva va Vishnuga qaratilgan hind piktogrammalari va afsonalarining haykallari[14], gʻor 4da Jain piktogrammalari va mavzulari mavjud[15].

1-gʻor[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gʻorga kirish 1
Nataraja yoki gʻorda raqs tushayotgan Shiva 1

1-gʻor taxminan 59 feet (18 m) tepalikning shimoliy-gʻarbiy qismida yer sathidan. Kirish bir qator qadamlar orqali amalga oshiriladi, ularda mitti ganaslarning oʻymakorligi turli xil pozitsiyalarda, goʻyo ular gʻor tagini ushlab turgandek tasvirlangan[3]. Veranda, ichki oʻlchami 70 feet (21 m) 65 feet (20 m), gul gulchambarlari, barglari va zargarlik buyumlari boʻrtmalari bilan bezatilgan beshta ustunga ega[4][1].

2-gʻor[tahrir | manbasini tahrirlash]

 2-gʻor gʻorning tepasida va sharqida joylashgan qismi shimolga qaragan. U VI asr oxiri yoki VII asr boshlarida yaratilgan. Bu 1 gʻordan kichikroq, qavat rejasi jihatidan biroz oʻxshash, lekin u birinchi navbatda Vishnuga bagʻishlangan[1]. Gʻor birinchi gʻordan 64 pogʻonaga koʻtarilish orqali 2-oʻringa borish mumkin ekan. Gʻorga kirish toʻrtta kvadrat ustunga boʻlingan ayvon boʻlib, uchlari yarim ustunlar shaklida boʻlib, barchasi monolit tosh yuzidan oʻyilgan. Ustunlarda turli xil yuz ifodalari bilan ganalar (afsonaviy mittilar) frizi bilan bezatilgan oʻymakorlik naqshlari mavjud. Kirishning ikki tomonida qurol emas, gul tutgan dvarapalalar (qoʻriqchilar) turishadi[1][4]. Gʻor kabi 1, gʻor 2 sanʼati hind teologiyasi va sanʼatini aks ettiradi[4][1][16].

3-gʻor[tahrir | manbasini tahrirlash]

 3-gʻor Dekan mintaqasidagi eng qadimgi hind ibodatxonasidir. U Vishnuga bagʻishlangan, bu majmuadagi eng katta gʻordir. Unda Trivikrama, Anantasayana, Vasudeva, Varaxa, Xarixara va Narasimxaning murakkab oʻyilgan frizlari va ulkan figuralari mavjud[4]. Gʻor 3-ning asosiy mavzusi — Vaishnavit, ammo u janubiy devorida Xarixarani ham koʻrsatadi[17]. Yarim Vishnu va yarmi Shiva birlashgan holda koʻrsatilgan, bu gʻorni shaivizmni oʻrganish uchun muhim qiladi[4][18].

Anantashayana Vishnuning kichik gʻor tosh oʻymakorligi.

2013-yilda Manjunath Sullolli - Karnataka shtati hukumati uchun ishlaydigan Bagalkot tumani direktorining yordamchisi, taxminan 500 metr (1,600 ft) 27 qoya oʻymakorligi boʻlgan yana toʻrtta asosiy gʻordan bir gʻor topilganligi haqida xabar berdi. Bu yangi kashf etilgan gʻordan yil davomida suv otilib chiqadi. Unda Vishnu va boshqa hind xudolari tasvirlangan va Devanagari yozuvida yozuv mavjud. Ushbu oʻymakorliklarning sanasi nomaʼlum[19][20].

 

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Michell 2017.
  2. ↑ „Badami around the Tank: Western Chalukya Monuments“. Art-and-archaeology.com, Princeton University. Qaraldi: 21-oktabr 2015-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Fergusson 1880.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Michell 2014.
  5. ↑ Burgess 1880.
  6. ↑ „The Remarkable Cave Temples of Southern India“, by George Michell, [http://www.smithsonianmag.com/travel/remarkable-cave-temples-architecture-nagara-dravidian-southern-india-deccan-chalukya-180957971/#EaqgVrLTF0xemeuk.99 Smithsonian
  7. ↑ Gopal, Madan. India through the ages K.S. Gautam: . Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, 1990 — 174 bet. 
  8. ↑ „Evolution of Temple Architecture – Aihole-Badami- Pattadakal“. UNESCO (2004). Qaraldi: 21-oktabr 2015-yil.
  9. ↑ JC Harle (1972), Aspects of Indian Art, BRILL Academic, ISBN 978-90-04-03625-3, page 68
  10. ↑ Jill Tilden (1997), First Under Heaven: The Art of Asia, Hali Publishers, ISBN 978-1-898113-35-5, pages 31-32
  11. ↑ Kapila Vatsyayan and Bettina Bäumer (1992), Kalātattvakośa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-1044-0, pages 79-84
  12. ↑ Stella Kramrisch (1936), Paintings at Badami, Journal of the Indian Society of Oriental Art, Vol 4, Number 1, pages 57-61
  13. ↑ James C Harle (1994), The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, Yale University Press, ISBN 978-0-300-06217-5, pages 361, 166
  14. ↑ Alice Boner (1990), Principles of Composition in Hindu Sculpture: Cave Temple Period, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0705-1, pages 89-95, 115-124, 174-184
  15. ↑ „Cave 4, Badami: Jain Tirthankarasaccess“. art-and-archaeology.com, Princeton University (21-oktabr 2015-yil).
  16. ↑ Gary Tarr (1970), Chronology and Development of the Chāḷukya Cave Temples, Ars Orientalis, The Smithsonian Institution and Department of the History of Art, University of Michigan, Vol. 8, pp. 155-184
  17. ↑ VK Subramanian (2003), Art Shrines of Ancient India, Abhinav, ISBN 978-81-7017-431-8, page 47
  18. ↑ TA Gopinatha Rao (1993), Elements of Hindu iconography, Vol 2, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0877-5, pages 334-335
  19. ↑ „Badami's supremacy set in stone“. DNA India (22-avgust 2013-yil).
  20. ↑ „Natural cave shrine discovered“. Indian Express (2013-yil iyun). 2016-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Badami_g%27or_ibodatxonalari&oldid=4213031" dan olindi