Ayollar salomatligi
Ayollar salomatligi koʻp jihatdan erkaklar sogʻligʻidan farq qiladi. Ayollar salomatligi — bu aholi salomatligining bir qismi boʻlib, bu yerda sogʻliqni saqlash Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tomonidan „nafaqat kasallik yoki nogironlikning yoʻqligi, balki toʻliq jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonlik holati“ deb taʼriflanadi.. Koʻpincha oddiygina ayollarning reproduktiv salomatligi sifatida qaraladigan bu tushunchani koʻplab guruhlar ayollarning umumiy salomatligiga kengroq taʼrifni qoʻllab-quvvatlaydilar. Bu tushuncha „ayollar salomatligi“ sifatida yaxshiroq va kengroq ifodalanishi kerak degan fikrlar ilgari suriladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu nomutanosibliklar yanada kuchaymoqda, bunday mamlakatlarda sogʻligʻi xavf va tajribani oʻz ichiga olgan ayollar yanada noqulay ahvolda qolishadi.
Taʼrifi va qamrovi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollarning sogʻligʻi va kasalliklari erkaklarnikidan oʻziga xos biologik, ijtimoiy va xulq-atvor sharoitlari tufayli farqlanadi. Biologik farqlar fenotipdan hujayragacha oʻzgarib turadi va kasallik rivojlanishi uchun noyob xavflarni koʻrsatadi. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) salomatlikni „nafaqat kasallik yoki nogironlikning yoʻqligi emas, balki toʻliq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holati“ deb taʼriflaydi[1]. Ayollar salomatligi butun aholi salomatligi demakdir[2].
Ayolning sogʻligʻi „boʻshliqlari boʻlgan quroq koʻrpa“ deb taʼriflangan[3]. Koʻpgina ayollar salomatligi masalalari ularning reproduktiv salomatligi, jumladan, ona va bola salomatligi, reproduktiv va koʻkrak sogʻligʻi, endokrin (gormonal) salomatlik, jumladan hayz koʻrish, tugʻilish jarayonini nazorat qilish va menopauza bilan bogʻliq boʻlsa-da, ayollar salomatligini kengroq tushunish uchun ayollar salomatligining barcha jihatlarini oʻrganib chiqish kerak boʻladi[4].
Global istiqbol[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kasallikning sezuvchanligi va alomatlaridagi jinsiy farqlar va sogʻliqni saqlashning koʻplab sohalarida davolanishga javob global nuqtai nazardan qaralganda ayniqsa dolzarbdir[5][6]. Mavjud maʼlumotlarning aksariyati rivojlangan mamlakatlardan keladi, ammo rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida ayollarning roli va salomatligi nuqtai nazaridan sezilarli farqlar mavjud[7]. Global istiqbol „dunyodagi barcha odamlar uchun salomatlikni yaxshilash va sogʻligʻida tenglikka erishishni birinchi oʻringa qoʻyadigan tadqiqot va amaliyot sohasi“[8][9][10] deb taʼriflanadi.
Hayot davomiyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollarning umr koʻrish davomiyligi erkaklarnikiga qaraganda yuqori va ular irqi va geografik mintaqasidan qatʼi nazar, umr boʻyi oʻlim darajasi pastroq. Tarixiy jihatdan ayollarda, asosan, onalar o‘limidan (tug‘ruq vaqtidagi o‘lim) o‘lim darajasi yuqori bo‘lgan. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, eng rivojlangan mamlakatlarda, sanoat inqilobidan keyin gender tafovutlari qisqardi va deyarli yoqotildi[11]. Ushbu farqlarga qaramay, sogʻliqni saqlashning koʻplab sohalarida ayollar ilgari va ogʻirroq kasalliklarga duchor boʻlishadi va yomon natijalarga erishadilar[12].
Biologik omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ayollar va erkaklar oʻzlarining xromosoma tuzilishi, oqsil gen mahsulotlari, genomik imprint, gen ifodasi, signalizatsiya yoʻllari va gormonal muhitda farqlanadi. Bularning barchasi biomarkerlardan olingan maʼlumotlarni bir jinsdan boshqasiga ekstrapolyatsiya qilishda ehtiyot boʻlishni talab qiladi[11]. Ayollar, ayniqsa, hayotning ikki pallasida nisbatan zaif boʻlishadi. Yosh ayollar va oʻsmirlar jinsiy yoʻl bilan yuqadigan kasalliklar, oʻsmirlik davridagi homiladorlik va xavfli abortlar xavfi ostida, keksa ayollar esa erkaklarnikiga qaraganda koʻpincha kam taʼminlangan va noqulay ahvolda qolishadi, shuningdek, xotira pasayishi, zoʻravonlik va umuman sogʻligʻi yomonlashgan holda qarilikni qarshi oladilar[13].
Reproduktiv va jinsiy salomatlik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ona salomatligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Homiladorlik hatto rivojlangan mamlakatlarda ham, akusherlik ilmi va amaliyotidagi yutuqlarga qaramay, salomatlik uchun katta xavf tugʻdiradi.