Ants-Chumolilar
Chumolilar Formicidae oilasining eusocial hasharotlar bo'lib,tegishli ari va asalarilar bilan birga Himenoptera turkumiga kiradi. Chumolilar Bor davrida pespoid arilar ajdodidan rivojlangan. Tahminan jami 22 ming turdan 13 800 dan ortiq turlari tasnif etildi. Ular o'zlarining genikulyar (tirsakli) antennalar va ularning bejirim, nozik bellarini tashkil etuvchi o'ziga xos tugunga o'xshash tuzilishi bilan osonlikcha aniqlanadi.
Chumolilar ko'pincha kichik tabiiy bo'shliqlarda yashaydigan bir necha o'nlab individlardan tortib, millionlab yoki yuz millionlab super koloniyalardan iborat katta uyalari bo'lgan katta hududlarni egallashi mumkin bo'lgan yuqori darajada tashkil etilgan koloniyalargacha bo'lgan koloniyalarni hosil qiladi. Odatda koloniyalar steril, qanotsiz urg'ochilarning turli kastalaridan iborat bo'lib, ularning aksariyati ishchilar (ergatlar), shuningdek, askarlar (dinergatlar) va boshqa ixtisoslashgan guruhlardir. Deyarli barcha chumolilar koloniyalarida "dronlar" deb ataladigan ba'zi unumdor erkaklar va "qirolichalar" deb ataladigan bir yoki bir nechta unumdor urg'ochilar mavjud. Koloniyalar superorganizmlar deb ta'riflanadi, chunki chumolilar koloniyani qo'llab-quvvatlash uchun birgalikda ishlaydigan birlashgan mavjudot sifatida ishlaydi.
Chumolilar jamiyatlarida mehnat taqsimoti, shaxslar o'rtasidagi muloqot va murakkab muammolarni hal qilish qobiliyati mavjud. Inson jamiyatlari bilan bog'liq bu garmoniya uzoq vaqtdan beri ilhomlantiruvchi va tadqiqot mavzusida bo'lgan. Ko'p madaniyatlarda chumolilar ovqat, dori-darmon ishlab chiqarish sifatida va ba'zi bir marosimlarda ishlatiladi. Ayrim turlar biologik zararkunandalarni nazorat qilish vositalari sifatida o'z rolini qadrlashadi. Biroq, ularning resurslardan foydalanish qobiliyati chumolilarni odamlar bilan ziddiyatga olib kelishi mumkin, shunigdek, ular ekinlarga zarar yetkazishi va binolarni bosib ketishlari mumkin. Janubiy Amerikadan olib kelingan qizil olovli chumoli (Solenopsis invicta) kabi ba'zi turlar dunyoning boshqa qismlarida invaziv turlar sifatida qaralib, ular tasodifan kirib kelgan hududlarda o'zini namoyon qiladi.
Etimologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Mura" so'zi va arxaik "emmet"[1] so'zlari o'rta inglizcha ante, emete so'zlaridan kelib chiqqan, ular esa qadim inglizcha ǣmette so'zidan olingan; bularning hammasi pastsaxoncha(e)mt, empe va uning turli turlari (qadim saxoncha meta) va nemischa Ameise (qadim yuqori nemischa āmeiza) bilan bog'liq. Ushbu so'zlarning barchasi G'arbiy German *ǣmaitjōn dan kelib chiqqan va so'zning asl ma'nosi "tishlash" (Proto-Germandan *ai-, "off, away" + *mait- "cut") edi.[2][3][2][3]
Formicidae oilasi lotincha "formīca" ("chumoli") so'zidan kelib chiqqan. Bu so'zdan Roman tillardagi so'zlar, masalan, portugalcha formiga, italyancha formica, ispancha hormiga, rumincha furnică va fransuzcha fourmi kabi kelib chiqqan. Shuningdek, proto-hind-yevropa *morwi- so'zi Sanskrit vamrah, grekcha μύρμηξ (mýrmēx), eski cherkov slavyancha mraviji, eski irlandcha moirb, eski norvegcha maurr, gollandcha mier, shvedcha myra, daniyalcha myre, o'rta Golland tili miere va Qirimg'otika miera so'zlarining ildizi bo'lgan deya taxmin qilinadi