Tamaddun

Tamaddun (lotincha: „cuvilis“) — fuqarolikka, davlatga taalluqli, tamaddun 1) keng maʼnoda — ongli mavjudotlar mavjudligining har qanday shakli; 2) madaniyat soʻzining sinonimi. Bu termin koʻpincha moddiy madaniyat maʼnosida ham qoʻllanadi; 3) madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi (Misr T.ni, Mesopotamiya T.ni va boshqalar); 4) yovvoyilik va vahshiylikda keyingi ijtimoiy taraqqiyot bosqichi. "T." tushunchasi 18-asrda "madaniyat" tushunchasi bilan uzviy bogʻliq ravishda paydo boʻlgan. Farang (fransuz) faylasuf maʼrifatparvarlari akd va adolatga asoslangan jamiyatni T.lashgan jamiyat deb bilganlar. Koʻpchilik faylasuflar "T." deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, "madaniyat" deganda esa fakat uning maʼnaviy qadriyatlarini tushunishgan. Ulardan ayrimlari bu tushunchalarni bir-biriga qarama-qarshi qoʻyganlar. Chunonchi, O. Shpengler fikricha, "T." har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini bildiradi. T.ni bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir.

Tamaddun — jamiyatning rivojlanganlik darajasini koʻrsatuvchi tushuncha, madaniyat, fan, texnika, din va hokazoni oʻz ichiga oladi. Tamaddun inson jamiyatining ongli ekanligiga urgʻu berib, uni boshqa har qanday ongsiz jamiyatdan farqlaydi.

„Sivilizatsiya“ soʻzi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan maʼnolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga farang (fransuz) faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt — ikki asr oldin kiritilgan boʻlib, tafakkur va erkinlik hukmron boʻlgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qoʻllangan. Umuman olganda tamaddun rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraqqiyotini tamaddun nuqtai-nazaridan oʻrganishda tamaddunlarning almashuvi nazariyasi muhim oʻrin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat tamaddunni ajratib koʻrsatadilar:

1. davomiylik muddati 30-35 asrni oʻz ichiga olgan neolit davri;
2. davomiylik muddati 20-23 asrni oʻz ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri);
3. davomiylik muddati 12-13 asrni oʻz ichiga olgan antik davr (temir asri);
4. davomiylik muddati 7 asrni oʻz ichiga olgan erta feodal davri;
5. davomiylik muddati 4,5 asrni oʻz ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr;
6. davomiylik muddati 2,5 asrni oʻz ichiga olgan industrial davri;
7. davomiylik muddati 1,3 asrni oʻz ichiga olgan yuqori industrlashish davri.

Bu qayd qilingan bosqichlardan koʻrinib turibdiki, ushbu nazariyada turli qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yoʻl qoʻyilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.