Abu Abdulloh Jayhoniy
| Abu Abdulloh Jayhoniy | |
|---|---|
forscha: ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی | |
| Somoniylar imperiyasi vaziri | |
|
Mansab davri 914 – 922 | |
| Monarx | Nasr II |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | ? |
| Vafoti | Buxoro, Somoniylar |
| Otasi | Ahmad Jayhoniy |
| Dini | moniylik |
| Mashhur ishlari | „Kitob al-masalik val-mamalik“ |
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad — 914—922-yillarda Somoniylar imperiyasida faoliyat olib borgan fors vaziri, hozirda yo‘qolgan „Yo‘llar va mamlakatlar kitobi“ nomli katta hajmli geografik asar muallifi. Bu asar keyingi mualliflarning kitoblarida qisman saqlanib qolgan. Jayhoniyning o‘g‘li va nabirasi ham vazirlik qilgan.
Hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jayhoniy hayotining aksar tafsilotlari nomaʼlum[1]. Ahmad Jayhoniyning o‘g‘li va Ubaydalloh Jayhoniyning ukasi boʻlgan[2]. Uning asarlaridagi orfografik xususiyatlar fors tilini uning birinchi tili bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Jayhoniy ko‘p qirrali shaxs bo‘lib, geografiya, astronomiya, falsafa kabi fanlarga oid ko‘plab asarlar muallifi.
Jayhoniy oʻzining ilk faoliyati davomida Abu Zayd al-Balxiyning shogirdi boʻlgan[3]. Ibn Hurdodbeh ham uning ustozi sanaladi. Al-Muqaddasiy Jayhoniy falsafa, astronomiya va geometriyani o‘rganganligini taʼkidlagan. Shuningdek, u Jayhoniy xorijliklarni yig‘ib, ulardan uzoq o‘lkalar va yo‘llar, turli hududlarga qanday borish mumkinligi haqida so‘raganini aytgan[4].
Ibn an-Nadim Jayhoniyning yozishicha, manixeyizmning yashirin tarafdori boʻlgan.
Jayhoniy 913-yilda Nasr II (914—943-yillarda hukmronlik qilgan) ning regentligiga tayinlangan. Oradan bir yil o‘tgach, sakkiz yoshli shogirdi Somoniylar saltanatining hukmdori (amiri) bo‘ladi va Jayhoniyni vazir etib tayinlaydi.
Nasrning yoshligi tufayli Jayhoniy imperiyaning amalda hukmdoriga aylangan. Ammo deyarli darhol davlatda bir qator qoʻzgʻolonlar boshlangan, ulardan eng jiddiyi uning amakisi Ishoq ibn Ahmad qoʻzgʻoloni boʻlgan. Bu qoʻzgʻolonlar tufayli Somoniylar oʻz viloyatlarining bir qismi ustidan nazoratni yoʻqotganlar.
Buxorodagi eng katta masjid vayron boʻlgach, Jayxoniy minora qurilishini moliyalashtirgan.
921-yilda olim bilan uchrashgan Ahmad ibn Fadlanning taʼkidlashicha, oʻsha paytda odamlar uni „eski qalʼa“ deb atashgan, bu esa Jayhoniy haligacha Nasr II davrasidagi eng qudratli shaxs sifatida koʻrilganidan dalolat berardi. Bir yil oʻtgach, Abul-Fadl Balamiy uning oʻrniga vazir etib tayinlangan.
Jayhoniyning vafot etgan sanasi nomaʼlum. Uning oʻgʻli Abu Ali Jayhoniy 938—941-yillarda Somoniylar saltanatida vazir boʻlgan. Abu Alining oʻgʻli (Abu Abdullohning nabirasi) 974—976-yillarda xuddi shu lavozimni egallagan.
Yoʻllar va mamlakatlar kitobi[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Yo‘llar va mamlakatlar kitobi“ („Kitob al-masalik val-mamalik“) „yo‘llar va mamlakatlar haqidagi kitoblar“ janridagi yetti jildlik yo‘qolgan asardir. Baʼzilar unga Ibn Hurdodbeh muallif deb hisoblashgan, aslida xuddi shu nom ostida asar yozgan. Lekin, katta ehtimol bilan, bu ayblov nooʻrin[5]. Kobulda „Ashkal al-alam“ qo‘lyozmasi topilgandan so‘ng, uni Abu Abdulloh Jayhoniyning yo‘qolgan asari deb adashgan, biroq chuqurroq o‘rganib chiqqach, bu „Yo‘llar va mamlakatlar kitobi“ al-Istaxriy yoki al-Balxiyning „Suvar al-akalim“ asari yoki Abul-Qosim Jayhoniyning asli asari (Eron olimi Firuz Mansuriyning fikri) ning forscha tarjimasi ekani maʼlum bo‘ldi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Zadeh, Travis „Of Mummies, Poets, and Water Nymphs: Tracing the Codicological Limits of Ibn Khurradādhbih's Geography“,. ʿAbbasid Studies IV: Occasional Papers of the School of ʿAbbasid Studies, Leuven, July 5-July 9, 2010. Gibb Memorial Trust, 2013 — 8—75 bet. ISBN 978-0-906094-98-3. str.48
- ↑ Zimonyi, István. Muslim Sources on the Magyars in the Second Half of the 9th Century. Brill, 2016. ISBN 978-90-04-21437-8.
- ↑ B. A. Litvinsky, Ahmad Hasan Dani. History of Civilizations of Central Asia: Age of Achievement, A.D. 750 to the end of the 15th-century. UNESCO, 1998. ISBN 9789231032110.
- ↑ Zadeh, Travis. ʿAbbasid Studies IV: Occasional Papers of the School of ʿAbbasid Studies, Leuven, July 5-July 9, 2010. Gibb Memorial Trust, 2013. ISBN 978-0-906094-98-3. „Al-Muqaddasi mentions that al-Jayhani had studied philosophy, astronomy, and geometry, and that he would gather together foreigners (ghurabā) and ask them about the realms (mamālik), and the routes (masālik) to reach the various regions (Al-Muqaddasi, Ahsan, 4-5).“ s.48
- ↑ Мухаммад б. ‘Абд ал-Карим аш-Шахрастани. КНИГА О РЕЛИГИЯХ И РЕЛИГИОЗНО-ФИЛОСОФСКИХ УЧЕНИЯХ (Китаб ал-милал ва-н-нихал) — 179—180 bet.