Astrologiya

Astrologiya (yun. ἀστήρ — „yulduz“ va λόγος — „qayd“) astronomik hodisalar va odamlar dunyosidagi voqealar orasida aloqa bor, degan ishonchlar majmuidir. Gʻarbda astrologiya asosan shaxsiyatning tarzi va hayoti u tugʻilgan paytda Quyosh, Oy va boshqa osmon jismlarining joylashuviga bogʻliq ekanligini iddao etuvchi burjlar tizimidan iborat. Hind, xitoy va maya kabi turli madaniyatlarda yerdagi voqealarga astronomik hodisalarning muhim taʼsiri bor, deb hisoblanadi.^[1]

Hind-Yevropa xalqlari orasida astrologiyaning ildizlari eramizdan avvalgi uchinchi mingyillikka borib taqaladi; fasllarni bashorat etish uchun taqvim hisoblashda tarixan odamlar osmon jismlari sikllari orqali ilohiy mavjudotlar yerliklar bilan aloqa oʻrnatadi, deb fikrlashgan.^[2] Oʻtmishda astrologiya ilmiy soha, deb qaralgan. U siyosiy va akademik doiralarda qabul qilinib, astronomiya, alkimyo, meteorologiya va tibbiyot kabi boshqa ishlarga kiritilgan.^[3] XVII asr oxirida astronomiyada yangi paydo boʻlgan ilmiy konseptlar (geliosentrizm kabi) astrologiyaning ishonchligiga shubha uygʻota boshladi, keyingi tadqiqotlar uning bashorat kuchi mavjudligini koʻrsatmadi. Shunday qilib astrologiya oʻzining akademik va nazariy oʻrnini yoʻqotdi. Keyinchalik, XIX va XX asrda spiritualizm va New Age oqimlari hamda gazetalardagi munajjimlar bashoratlari tufayli astrologiyaga yana qiziqish uygʻondi.^[4]

Astrologiya yuzaki qaraganda fanga oʻxshab ketsa ham, u soxta fandir, chunki u muammolarini yechishga harakat qilmaydi, raqib nazariyalarni baholamaydi, tasdiq va fosh qilishlda taraflilik koʻrsatadi. ^[5]^[6]^[7]

Aniqlash muammosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiyaning parailmiy tabiati tufayli ushbu amaliyotning qatʼiy qabul qilingan taʼrifi mavjud emas — bu masala koʻplab astrologik maktablar va urf-odatlar doirasida hal qilinadi. Keng taʼriflar astrologiyani inson va koinot oʻrtasidagi bogʻliqlik haqidagi taʼlimot sifatida koʻrib chiqadi. Astronomiya — sehr, ezoterikizm, psixologiya, okkultizm, diniy va falsafiy tushunchalarning turli tushunchalariga taʼsir qiladi. Astrologiyaning astronomik shaklida, „kelajakdagi voqealarni bashorat qilish uchun munajjimlar bashoratini tuzishning matematik usuli“ deb ham tariflanadi. Astrologik amaliyot bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan ikkita nuqtaga asoslanadi:

Osmonni kuzatish (astronomik hodisalarni roʻyxatdan oʻtkazish va ularni maʼlum bir shaklda taqdim etish).
Olingan maʼlumotlarni talqin qilish (hodisalarni inson hayoti yoki tarixidagi voqealarga mos kelishini taxmin qilish).

Astrologiya tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiyaning paydo boʻlish vaqti va joyi masalasi murakkab mavzu.

Baʼzi tadqiqotchilar astrologiyaning paydo boʻlishini Muster davri dbilan bogʻlaydi (taxminan 40-100 ming yil oldin). Bu davrda Quyosh harakatini kuzatishlar qayd etilgan. Shuningdek, Yevrosiyoning turli hududlarida dastlabki hisoblash koʻnikmalari va geometriyalari rivojlangan.

Miloddan avvalgi III ming yillikning soʻnggi asrlarida, qadimgi Mesopotamiyada astrologiya yaxshi maʼlum boʻlgan. : Bu davrda tizimli astronomik kuzatuvlar olib borilib, kometalarning paydo boʻlishi, quyosh va oy tutilishi, hamda boshqa astrologik bashoratlar ahamiyatga ega boʻlgan. Bu haqida 1847-yilda Ossuriya shohi Ashurbanapalning Nineviya saroy kutubxonasida topilgan „Enuma anu Enlil“ mixxat maʼlumot beradi. Yangi davr boshlangunga qadar astrologiya mundan astrologiya koʻrinishida qoldi va faqat davlat miqyosidagi voqealarni bashorat qilish bilan shugʻullangan. Individual munajjimlar bashorati gʻoyasi Bobil-Ossuriya munajjimlariga tanish emas edi.

Ilk individual munajjimlar bashorati paydo boʻlishi taxminan miloddan avvalgi V—IV asrlarga toʻgʻri keladi. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng qadimgi shaxsiy munajjimlar bashorati aynan shu davrga tegishli. Individual munajjimlar bashorati kontseptsiyasi paydo boʻlishi miloddan avvalgi IV asrga kiritilgan 12 ta zodiak belgisi bilan bogʻliq hisoblanadi. Bunday taqvimga misol sifatida XIX yoki XX dinastiya davriga (taxminan miloddan avvalgi 1200 yil) tegishli boʻlgan qadimgi Misr papirusini keltirish mumkin.

Munajjimlar bashorati anʼanasi miloddan avvalgi 1-asrda yunon madaniyati taʼsiri ostida shakllangan. Ptolemeyning oʻsha davrga oid „Tetrabiblos“ asarida klassik munajjimlik tamoyillari bayon etilgan boʻlib, ular hozirgi kungacha deyarli oʻzgarmagan.

Miloddan avvalgi III-V asrlarda Hindiston va yunon—Rim dunyosi oʻrtasidagi aloqalar mustahkamlangandan soʻng munajjimlar bashorati toʻgʻrisidagi taʼlimot sanskrit tiliga tarjima qilinib, hind astrologik anʼanalariga bogʻlandi. Miloddan avvalgi I ming yillikning oʻrtasida, Axamoniylar Shimoliy Hindistonni egallab olganidan soʻng, sharqqa Bobil astronomiyasi va astrologiyasi haqidagi bilimlar kirib keldi.

Vaqt o'tib yunon va hind astrologiyasining yo'llari ajralishni boshladi. Hind munajjimlari ellinlarga tanish bo'lmagan tushunchalarni ishlab chiqdilar, masalan, oy uylari tushunchasi (nakshatr) va savollar astrologiyasi (xorar astrologiyasi). G'arbda esa astrologiyaning matematik yo'nalishi takomillashishda davom etdi: hisob-kitoblar kuchayib bordi, munajjimlar bashorati uylarining cho'qqilari samoviy sohaning astronomik parametrlariga bog'landi.

Shunday qilib, zamonaviy davrda, munajjimlar bashorati an'analari bilan bog'liq, biroq tafsilotlari bilan farq qiladigan ikkita yo'nalish paydo bo'ldi:

G'arbiy astrologiya tizimi.
Hind (Vedik) munajjimlik tizimi.

Keyinchalik, astrologiya korpusida tashqi o'xshashlik tufayli ba'zi kalendar tizimlari va an'analari qo'shildi. Bunday taqvim tizimlariga quyidagilar kiradi:

Xitoy taqvimi (boshqa nomi: Xitoy astrologiyasi).
Mayya taqvimi (boshqa nomi: Mayya astrologiyasi).
Aztek taqvimi(boshqa nomi: aztek astrologiyasi).
Druidlar astrologiyasi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Koch-Westenholz (1995). Foreword and p.11.
↑ Kassell and Ralley (2010). 'Stars, spirits, signs: towards a history of astrology 1100-1800'; pp.67-69.
↑ Campion (2009), pp.259-263, for the popularizing influence of newspaper astrology; pp. 239-249: for association with New Age philosophies.
↑ Kelly, I. W., R. Culver and P. J. Loptson, 1989: Astrology and science: an examination of the evidence. In Cosmic perspectives: essays dedicated to the memory of M. K. V. Bappu, S. K. Biswas, D. C. V. Mallik, and C. V. Vishveshwara, eds., Cambridge University Press, 249 pp.
↑ Asquith and Hacking (1978) 'Why Astrology is a Pseudoscience' by Paul R. Thagard. See also National Science Board (2006) Science and Engineering Indicators; ch 7: 'Science and Technology. Public Attitudes and Understanding: Belief in Pseudoscience (Wayback Machine saytida 2011-12-30 sanasida arxivlangan)'. National Science Foundation (2006); retrieved 19-aprel 2010-yil:"About three-fourths of Americans hold at least one pseudoscientific belief; i.e., they believed in at least 1 of the 10 survey items[29]" …" Those 10 items were extrasensory perception (ESP), that houses can be haunted, ghosts/that spirits of dead people can come back in certain places/situations, telepathy/communication between minds without using traditional senses, clairvoyance/the power of the mind to know the past and predict the future, astrology/that the position of the stars and planets can affect peopleʼs lives, that people can communicate mentally with someone who has died, witches, reincarnation/the rebirth of the soul in a new body after death, and channeling/allowing a „spirit-being“ to temporarily assume control of a body."
↑ Astrologiya (Wayback Machine saytida 2012-06-04 sanasida arxivlangan), Open Directory Project

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Fanlar haqidagi ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.

[1] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[2] Koch-Westenholz (1995). Foreword and p.11.

[3] Kassell and Ralley (2010). 'Stars, spirits, signs: towards a history of astrology 1100-1800'; pp.67-69.

[pop-4] Campion (2009), pp.259-263, for the popularizing influence of newspaper astrology; pp. 239-249: for association with New Age philosophies.

[5] Kelly, I. W., R. Culver and P. J. Loptson, 1989: Astrology and science: an examination of the evidence. In Cosmic perspectives: essays dedicated to the memory of M. K. V. Bappu, S. K. Biswas, D. C. V. Mallik, and C. V. Vishveshwara, eds., Cambridge University Press, 249 pp.

[6] Asquith and Hacking (1978) 'Why Astrology is a Pseudoscience' by Paul R. Thagard. See also National Science Board (2006) Science and Engineering Indicators; ch 7: 'Science and Technology. Public Attitudes and Understanding: Belief in Pseudoscience (Wayback Machine saytida 2011-12-30 sanasida arxivlangan)'. National Science Foundation (2006); retrieved 19-aprel 2010-yil:"About three-fourths of Americans hold at least one pseudoscientific belief; i.e., they believed in at least 1 of the 10 survey items[29]" …" Those 10 items were extrasensory perception (ESP), that houses can be haunted, ghosts/that spirits of dead people can come back in certain places/situations, telepathy/communication between minds without using traditional senses, clairvoyance/the power of the mind to know the past and predict the future, astrology/that the position of the stars and planets can affect peopleʼs lives, that people can communicate mentally with someone who has died, witches, reincarnation/the rebirth of the soul in a new body after death, and channeling/allowing a „spirit-being“ to temporarily assume control of a body."

[7] Astrologiya (Wayback Machine saytida 2012-06-04 sanasida arxivlangan), Open Directory Project

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]