Temir darvozalar

Dunayning temir darvozalari

Temir darvozalarning joylashuvi

Temir darvozalar — Dunay daryosida janubdan Serbiya va shimoldan Ruminiya o'rtasidagi chegaraning bir qismini tashkil qiladi. Ushbu darvozalar Ruminiyaning Orsov shahridan narigi tomonida, ikkita gidroelektr to'g'oni, ikkita elektr stantsiyasi, Iron Gate I GES va Iron Gate II GES ni o'z ichiga oladi.

Dunayning bu nuqtasidagi daryoda janubiy Karpat tog'larini va Bolqon tog'larining shimoli-g'arbiy etaklaridan ajratib turgan manzarani ko'rish mumkin. Daraning Ruminiya tomoni Temir darvozalar tabiiy bog'ini, Serbiya qismi esa Derdap milliy bog'ini tashkil qiladi. Serbiya tomonidagi kengroq muhofaza qilinadigan hudud 2020-yil iyul oyida YuNESKOning global geoparki deb eʼlon qilindi

Arxeologlar 13-5 ming yil avval markaziy Dunay mintaqasidagi Temir darvozalar mezolit madaniyatini dara nomi bilan atashgan. Serbiya va Yevropadagi eng muhim arxeologik yodgorliklardan biri Lepenski Vir bo'lib, Yevropadagi eng qadimgi qurilgan turar-joy bo'lib, Dunay qirg'og'idagi Temir darvoza darasida joylashgan.

Toponimikasi

Qozon darasi eng tor joyida

Ingliz tilida bu dara Iron Gates yoki Iron Gate deb nomlanadi. 1853-yilda Londonning The Times gazetasida Dunay haqidagi maqolada u "Temir darvoza yoki Trayan darvozasi" deb atalgan.

Mintaqa tillarida, jumladan, rumin, venger, polyak, slovak, chex, nemis va bolgar tillarida so'zma-so'z "Temir darvozalar" degan ma'noni anglatuvchi nomlar butun daralar qatorini nomlash uchun ishlatiladi. Bu nomlar rumincha: Porțile de Fier , polyakcha: Żelazne Wrota , nemischa: Eisernes Tor va bolgarcha: Железни врата Železni vrata deb atalgan . Marshrutning oxirgi qismi uchun muqobil rumin nomi - Defileul Dunării, so'zma-so'z aytganda "Dunay darasi" nomi berilgan.

Serb tilida dara Đerdap (Đerdap) nomi bilan mashhur.

Tabiiy xususiyatlari

Daralar

Rim plaketi " Tabula Traiana ", Serbiya

Dunayning birinchi torayish hududi Ruminiyaning Moldova Veche orolidan tashqarida joylashgan Golubac darasi nomi bilan tanilgan. Bu daraning uzunligi 14,5 kilometr va eng tor nuqtasi kengligi 230 metrga teng . Uning boshida Serbiya qirg'og'idagi Golubac hududida o'rta asr qal'asi joylashgan. Ljupovska vodiysidan keyin ikkinchi Gospodjin Vir darasi joylashgan bo'lib, uning uzunligi 15 kilometr va 220 metrgacha torayadi.Qoyalarning balandligi 500 metrgacha ammo quruqlikdan bu yerga borish juda qiyin. Kengroq bo'lgan Donji Milanovac darasining umumiy uzunligi 19 kilometr bo'lgan Buyuk va Kichik Qozon darasi bilan aloqani tashkil qiladi.Orșova vodiysi daryoning oxirgi darasi hisoblanib, Sip darasidagi Wallachia tekisliklariga yetib borishidan oldingi oxirgi keng qismdir.

Buyuk Qozon

Buyuk Qozon ( qozon "qozon" yoki "suv ombori" degan ma'noni anglatadi) butun hududning eng mashhur va eng tor darasi hisoblanadi.Bu yerda daryo 150 metrgacha torayadi, chuqurligi esa 53 metrgacha kamayadi.

Navigatsiya va kanallar

Daryo o'zanlari va ular bilan bog'liq bo'lgan jadal oqimlar dara vodiysini hatto eng tajribali qayiqchilar uchun ham dengiz tashish uchun mash'um o'tish joyiga aylantirdi. Usmonlilar hukmronligi davrida kemalar kalauz (turkcha kalavuz, yo'lboshchi, sayohatchi degan ma'noni anglatadi) deb nomlangan marshrutlarni yaxshi biladigan mahalliy navigatorlar tomonidan boshqarilgan. Shahzoda Milosh Obrenovich hukmronligi davrida mahalliy serblar asta-sekin Usmonlilar qo'lidan o'tib, shahzoda tomonidan rasman tayinlangan. Usmonlilarni yanada og'irlashtirmaslik uchun shahzoda serb dengizchilariga turkcha dumendžibaša nomini dümen ( rul ) va bosh (bosh, boshliq, xo'jayin) so'zlaridan berdi. Navigatsiya to'lovi dumendžibaša, loc (daryo uchuvchilari) va mintaqaviy munitsipalitetlarga bo'lingan.

Quyida qazilgan kanallardan ba'zilari:

• Stenka-uzunligi 1900 metr ,10 ta navigatsiya signallari bilan (dastlab sharlar ishlatilgan)
• Izlaz- 2351 metr,7 ta navigatsiya signali bilan
• Svinita-uzunligi 1200 metr, 4 ta signal bilan
• Juc-uzunligi 1260 metr, 5 ta signal bilan
• Sip-uzunligi 4375 metr
• Mali Đerdap-uzunligi 1050 metr

Hammasi bo'lib 15465 metr navigatsiya qilingan kanallar qurildi. Sun'iy Đerdap ko'li yaratilganda (1970-yillarning boshlarida) ular suv ostida qolgan.Sip kanalidagi oqimlar 15 kts (8 m/s) 1973-yilgacha kemalarni kanal bo'ylab lokomotiv bilan yuqoriga sudrab borgan. Shunday qilib, Temir darvozalar e'tibordan chetda qoldi.

To'g'onlar

Temir darvoza I to'g'oni

Temir darvoza gidroenergetika zavodi ko'rinishi (1970-yil)

Ruminiya-Yugoslaviya qo'shma mega loyihasining qurilishi 1964-yilda boshlangan. 1972-yilda Temir darvoza I to'g'oni ochildi, keyin 1984-yilda Temir darvoza II to'g'oni, ikkita gidroelektrostantsiya, ikkita shlyuz va yuk tashish uchun navigatsiya qulflari ochildi.

Ushbu to'g'onlarning qurilishi Belgrad ostidagi Dunay vodiysiga suv ombori maqomini berdi va qo'shimcha ravishda to'g'on yaqinidagi daryo suvi sathining 35 metrga ko'tarilishiga sabab bo'ldi.Eski Orsova, Dunay oroli Ada Kaleh (pastda) va kamida beshta boshqa qishloqlar uchun jami 17 000 aholiga yo'l ochish kerak edi. Odamlar ko'chirildi va aholi punktlari Dunaydan abadiy yo'qoldi.

Daryoning tabiiy faoliyatiga etarlicha e'tibor bermasdan loyihalashtirilgan va qurilgan bo'lsa, to'g'onlar daryoni ekologik jihatdan ajratilgan qismlarga kesib tashlash effektiga ega bo'lib, turlarning erkin harakatlanishi va migratsiyasiga imkon bermaydi. Ko'chib yuruvchi baliqlar ayniqsa yomon ta'sir ko'rsatadilar, ular urug'lanish joylari va hayot aylanishlarining boshqa vaqtlarida foydalaniladigan maydonlar o'rtasida oqimga yoki pastga qarab harakatlana olmaydilar. Temir darvozalarning qurilishi mahalliy fauna va floraga ham katta ta'sir ko'rsatdi — masalan, bir necha turdagi bakır baliqlarining urug'lanish yo'llari doimiy ravishda to'xtatildi. Beluga o'tir balig'i eng kattasi bo'lgan va eng katta namunasi 1793 yilda 500 kilogram (1,100 lb) yilda qayd etilgan. . Shuningdek, muhim mintaqaviy iqtisodiy ta'sirlar bo'ldi - xususan, Dunay baliqchiligining mahsuldorligiga. Dunayning ko'chmanchi baliq turlarining holati butun Dunay daryosi havzasining ekologik salomatligining kuchli ko'rsatkichidir va bu o'z navbatida kengroq iqtisodiy va strategik oqibatlarga olib keladi.

Toʻgʻon qurilganidan beri Temir darvozaning oʻsimlik va hayvonot dunyosi, shuningdek, geomorfologik, arxeologik va madaniy tarixiy ashyolari har ikki xalq himoyasida boʻlgan. Serbiyada bu Đerdap milliy bog'i bilan amalga oshirildi (1974 yildan beri, 636.08 square kilometre (245.59 mi²) ) va Ruminiyada Porțile de Fier milliy bog‘i (2001 yildan beri, 1,156.55 square kilometre (446.55 mi²) ).

Tarixi

Tarixdan oldingi va Rim imperiyasi davrida

Ilk neolit davriga oid qumtosh haykallari bu hududda juda uzoq vaqtdan beri aholi yashab kelganligini ko'rsatadi. Temir darvozalar mezolit (taxminan 13 000-5 000 miloddan avvalgi) joylari, xususan, Lepenski Virning asosiy arxeologik yodgorligi (1960-yillarda qazib olingan) joylashgan Gospodjin Vir darasi esa buni yanada yaqoolroq ko'rsatib beradi. Lepenski Vir ko'pincha janubi-sharqiy Evropadagi eng muhim mezolit davri merosi sifatida aytiladi.

Buyuk Qozonning sharqida Rim imperatori Trayan Damashqlik Apollodor tomonidan qurilgan afsonaviy ko'prikni qurdirdi. Ko'prik qurilishi 103-yildan 105-yilgacha, Trayanning Dakiyani oxirgi zabt etishidan oldin davom etdi. (O'ngda (serb) qirg'oqdagi Rim lavhasi uning xotirasiga bag'ishlangan. Ruminiya qirg'og'ida, Kichik Qozonda, 1994-2004-yillarda Trayanning dakiyalik raqibi Dekebalning o'xshashligi toshga o'yilgan. )

Temir darvozalar uchun madaniy havolalar

Adabiyotlar

• Temir darvoza darasini portlatish va shu tariqa Dunaydagi don savdosini to'sib qo'yish rejasi Oliviya Manningning "Urushning boyligi" romanining " Bolqon trilogiyasi " (1960-1980-yillar) bo'limida taklif qilingan sabotaj harakatlariga kiritilgan. Neft barjalarining fashistlar Germaniyasiga yetib borishiga yo'l qo'ymaslik uchun shunga o'xshash fitna qurilmasidan Dennis Uitli o'zining 1946-yilgi Dyuk de Richloning "Kod so'zi: Oltin jun " romanida qo'llangan.
• Ikki roman - Otlar vodiysi (1982-yil) va O'tish tekisliklari (1990-yil) - Jan M. Auelning " Yerning bolalari" seriyasida sayohat tafsilotlari tasvirlangan sahna ketma-ketligida Temir darvozalar orqali yoki uning atrofida sayohat qilishda tarixdan oldingi odamlarning qiyinchiliklariga e'tibor qaratilgan. Qahramonlar yuqori va quyi Dunay vodiylari o'rtasida sayohat qilganda sarguzashtlarni boshlaridan kechirishgan.
• Sayohatchi yozuvchi Patrik Li Fermorning 1986-yilda chop etilgan “Oʻrmon va suv oʻrtasida” kitobida 1934-yil avgust oyida suv ostida qolgan Ada Kaleh orolidagi tun va Temir darvoza orqali paromda sayohati tasvirlangan.

Film

• 2003-yilda suratga olingan Donau filmining bir necha daqiqalarida Temir darvozalar aks etgan.

Musiqa

• Temir darvozalar Zvonko Bogdan qo'shig'ining ikkinchi misrasida eslatib o'tilgan( Rastao sam pored Dunava).
• Jugoslavijo xalq qo'shig'i Milutin Popović tomonidan ijro etilgan, xalq orasida Od Vardara pa do Triglava deb ataladi , boshida Temir darvozalar haqida eslatish ham aytib o'tib ketilgan.

Galereyalari

• 
  Ponicova g'ori
• 
  Mraconia monastrligi
• 
  Temir darvozalar muzeyi

Qo'shimcha ma'lumotlar

• Ruminiyada turizm
• Ruminiyaning yetti mo'jizasi
• Commissions of the Danube River –
• Danube River Conference of 1948 –
• Defile (geography) –
• Energy in Romania

Qo'shimcha o'qish uchun adabiyotlar

• Bonsall, Clive; Lennon, Rosemary; McSweeney, Kathleen; Stewart, Catriona; Harkness, Douglas; Boronean, Vasile; Bartosiewicz, László; Payton, Robert et al. (1997). "Mesolithic and Early Neolithic in the Iron Gates: A Paiaeodietary Perspective". Journal of European Archaeology 5 (1): 50–92. doi:10.1179/096576697800703575. Archived from the original on 2013-01-26. https://archive.today/20130126230515/http://openurl.ingenta.com/content?genre=article&issn=0965-7665&volume=5&issue=1&spage=50&epage=92. 
• Bonsall, C; Cook, G T; Hedges, R E M; Higham, T F G; Pickard, C; Radovanović, I (2004). "Radiocarbon and stable isotope evidence of dietary change from the Mesolithic to the Middle Ages in the iron gates: New results from Lepenski Vir". Radiocarbon 46 (1): 293–300. doi:10.1017/S0033822200039606. https://journals.uair.arizona.edu/index.php/radiocarbon/article/view/4269. 
• Teodoru, Cristian; Wehrli, Bernhard (2005). "Retention of Sediments and Nutrients in the Iron Gate I Reservoir on the Danube River". Biogeochemistry 76 (3): 539–65. doi:10.1007/s10533-005-0230-6. https://www.dora.lib4ri.ch/eawag/islandora/object/eawag%3A5107. 
• Micić, Vesna; Kruge, Michael; Körner, Petra; Bujalski, Nicole; Hofmann, Thilo (2010). "Organic geochemistry of Danube River sediments from Pančevo (Serbia) to the Iron Gate dam (Serbia–Romania)". Organic Geochemistry 41 (9): 971–4. doi:10.1016/j.orggeochem.2010.05.008. 
• Roksandic, Mirjana; Djurić, Marija; Rakočević, Zoran; Seguin, Kimberly (2006). "Interpersonal violence at Lepenski Vir Mesolithic/Neolithic complex of the Iron Gates Gorge (Serbia-Romania)". American Journal of Physical Anthropology 129 (3): 339–48. doi:10.1002/ajpa.20286. PMID 16323188. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2006-03_129_3/page/339. 
• Boric, Dusan; Miracle, Preston (2004). "Mesolithic and Neolithic (Dis)Continuities in the Danube Gorges: New Ams Dates from Padina and Hajducka Vodenica (Serbia)". Oxford Journal of Archaeology 23 (4): 341–71. doi:10.1111/j.1468-0092.2004.00215.x. https://archive.org/details/sim_oxford-journal-of-archaeology_2004-11_23_4/page/341. 
• Bonsall, Clive „The Mesolithic of the Iron Gates“,. Mesolithic Europe Bailey: . Cambridge: Cambridge University Press, 2008 — 238–79 bet. ISBN 978-0-521-85503-7. 

Havolalar

• (in Romanian) Porțile de Fier National Park
• (in Serbian) Iron Gates in 1965 on YouTube
• (in Serbian) Lepenski Vir
• (in German) Ada Kaleh, die Inselfestung, also the source of the Ada Kaleh section in this article