Shali
Shali | |
|---|---|
| Shahar | |
 | |
| 43°9′0″N 45°54′0″E / 43.15000°N 45.90000°E G OKoordinatalari: 43°9′0″N 45°54′0″E / 43.15000°N 45.90000°E G O | |
| Mamlakat | Rossiya |
| Hukumat | |
| • mer | Saidov Ali Abubakarovich |
| Maydon | 2,702[1] km2 (1,043 mi²) |
| Markazi balandligi | 220 m |
| Iqlim turi | moʻtadil |
| Rasmiy til(lar)i | chechen, rus |
| Milliy tarkib | chechen, rus |
| Konfessiyaviy tarkib | musulmon sunniylar, pravoslavlar |
| Etnoxoronim | shaliliklar |
| Telefon kodi | 87146 |
| Pochta indeks(lar)i | 366300 |
.svg)
Shali (chechencha: Шела — „samolyot“[2]) — Rossiya Federatsiyasining Checheniston Respublikasidagi shahar. Shali tumanining maʼmuriy markazi.
Tarkibidagi yagona aholi punkti sifatida „Shali shahar posyolkasi“ munitsipalitetini tashkil qiladi.
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahar Bassning ikkala qirgʻogʻida, Shali tumanining markaziy qismida , Les tizmasi etagida, Chechen tekisliklarida joylashgan. Argun temir yoʻl stansiyasidan 18 km janubda va Grozniy shahridan 36 km janubi-sharqda joylashgan. Bu mintaqaviy avtomobil yoʻllarining tutashgan joyidir. Shali shahri hududidan Shela-Axki[3] (Shalinka) daryosi oqib oʻtadi.
Shaharning maydoni 27,02 km² (2009-yil holatiga koʻra) .
Moʻtadil kontinental iqlim hukmron. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 450 mm.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1822-yil 11-fevralda Chechenistondagi qoʻzgʻolon paytida general Grekov boshchiligidagi rus qoʻshinlarining shiddatli hujumi natijasida qishloq butunlay vayron boʻldi [4].
1837-yilda qishloq yana general-mayor K. K. Fezi boshliq rus qoʻshinlari tomonidan bosib olindi[5].
XIX asr oʻrtalarida Shali Katta Chechenistondagi eng yirik qishloqlardan biri edi. Ovul oʻzining strategik mavqei tufayli Kavkaz urushi paytida Shomil qoʻshinlari uchun yigʻilish nuqtasi boʻlib xizmat qilgan.
1944-yilda chechenlar va ingushlar deportatsiya qilinganidan va Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tugatilgandan soʻng, qishloq Mejdurechye deb oʻzgartirildi.
RSFSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1957-yil 10-apreldagi farmoni bilan qishloq avvalgi nomiga qaytarildi. 1990-yilda qishloqqa shahar maqomi berildi.
1994-1996-yillardagi harbiy harakatlar shahar va uning aholisiga juda katta zarar yetkazdi: yuzlab odamlar halok boʻldi, uylar, sanoat, transport, aloqa va agrosanoat kompleksi vayron boʻldi. Xususan, faqat birgina — 1995-yil 3-yanvardagi kassetali bombalarning portlashi paytida kamida 55 kishi halok boʻldi.
Ikkinchi Chechen urushi paytida ham shahar shiddatli janglar joyi boʻlgan. 2000-yil yanvar oyida ayirmachilar va shaharning xayrixoh aholisi ishtirok etgan mitingda " Tochka U " taktik raketasi otiladi va buning natijasida yuzlab odamlar halok bo‘lgan. Bir necha kundan keyin shahar butunlay federal qoʻshinlar nazoratiga oʻtdi[6].
2000-yildan beri shahar faol rivojlanmoqda. Yangi turar-joy binolari, ijtimoiy, madaniy va sport inshootlari barpo etilmoqda.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
2010-yildagi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra shahar aholisining milliy tarkibi[7] :
| Millat | Aholi soni | Butun aholi sonidan egallagan ulushi |
|---|---|---|
| chechenlar | 43 018 | 90,17% |
| ruslar | 2578 | 5,40% |
| qoʻmiqlar | 362 | 0,76% |
| avarlar | 279 | 0,58% |
| qozoqlar | 214 | 0,45% |
| tabasaranlar | 202 | 0,42% |
| boshqa | 1015 | 2,13% |
| ishora qilmagan | 40 | 0,08% |
| Jami | 47 708 | 100,00% |
Dini[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahar markazida joylashgan — Yevropadagi eng katta masjid „Musulmonlar iftixori“ masjidi mavjud va uning ichida 30 ming kishigacha, atrofida esa 70 ming kishigacha musulmon ibodat qilishi mumkin. Masjid qurilishiga 2012-yildan start berildi. Tantanali ochilish 2019-yil 23-avgust kuni respublikaning birinchi prezidenti Axmat Hoji Qodirovning tug‘ilgan kuniga to‘g‘ri keldi. Ochilish marosimida masjidning nomi paygʻambar Muhammad (s.a.v) [8][9] sharafi bilan eʼlon qilindi.
Ommaviy axborot vositalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- „Zama“ („Vaqt“) — Shali tuman gazetasi.
- STV-Shali telekanali.
Transporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Chechavtotrans“ davlat unitar korxonasi tomonidan oltita shahar avtobus yoʻnalishi mavjud. Grozniy, Gudermes, Argun, Urus-Martan, Xasavyurt va Maxachqal’a shaharlariga avtobuslar muntazam ravishda shahar avtovokzalidan joʻnaydi.
Sporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Vaynax" futbol klubi mavjud.
Shahar sanʼatda[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Ikkinchi Chechen urushi davridagi Shalidagi voqealar German Sadulaevning „Shalinskiy reyd“ romani mavzusiga aylandi.
- Rassom A. I. Titovskiy 1964-yilda M. Yu. Lermontov Kavkazdaligidagi bagʻishlab bir qator suratlar seriyasini yaratadi. Masalan, „Chechen-Ingushetiya. Qishloq chekkasi. Shali“ asari ulardan biri hisoblanadi[10].
Qardosh shahar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Генеральный план Шалинского городского поселения. Схема административно-территориальных границ Шали масштаб 1:25000 (с портала „ФГИС ТП Министерства экономического развития РФ“ (ru) (deadlink). fgis.economy.gov.ru. 2016-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-fevral. )
- ↑ "Chechenskoe obщestvo segodnya" jurnal (5(21)/2008). Indarbi Mutushev
- ↑ „Шалинское городское поселение. Генеральный план.“ (ru). www.meriyashali.ru. Qaraldi: 2020-yil 4-oktyabr.
- ↑ Ибрагимов 2008.
- ↑ „Shali BRE“. 2022-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-oktyabr.
- ↑ „Атака на Аргун и Шали. Неизвестная битва чеченской войны Евгений Норин 8 июля 2018“ (ru). life.ru. Qaraldi: 2020-yil 4-oktyabr.
- ↑ „Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"“. 2015-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 2-yanvar.
- ↑ „Белый мрамор, много золота и ручная роспись: всё о новой крупнейшей мечети в Европе“. Телекомпания «НТВ» (2019-yil 23-avgust). Qaraldi: 2019-yil 23-avgust.
- ↑ „В чеченском Шали открыли крупнейшую в Европе мечеть. Ее должны были назвать в честь Рамзана Кадырова“. «Новая газета» (2019-yil 23-avgust). 2022-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-oktyabr.
- ↑ „Титовский А. И. Чечено-Ингушетия. Окраина сел. Шали“. 2019-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-oktyabr.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Shali, aul // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
- Гапуров Ш. А., Ахмадов Ш. Б., Багаев М. Х., Хасбулатов А. И.. История Чечни с древнейших времён до наших дней. ГУП «Книжное издательство», 2008. ISBN 978-5-98896-103-1.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- „В Чечне прошло торжественное открытие реконструированного города Шали“ (ru). ria.ru. Qaraldi: 2020-yil 4-oktyabr.
- Ria Novosti, 2018-yil 11-may