Klooga konslageri
Klooga konslageri (estoncha: Klooga) — Estoniyadagi nemis konslageri. Lager Tallindan 38 km gʻarbda, Xarju okrugi[1] Klooga qishlogʻi yaqinida joylashgan edi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lager 1941-yilda tashkil etilgan va Todt tomonidan boshqarilgan. Mahbuslar Sovet va Polsha fuqarolari boʻlgan[1].
Lager 1943-yil sentyabr oyidan 1944-yil sentyabr oraligʻida Sovet qoʻshinlari tomonidan ozod qilingunga qadar mavjud boʻlib, Estoniya hududidagi yigirmata lager majmuasining bir qismi boʻlgan. Bu lagerlarning eng katta va asosiysi Vaivara konslageri edi. Lagerning tashqi qoʻriqlovi 287-Estoniya politsiya bataloni tomonidan olib borildi.
Koʻpgina Ingrian Finlar lager orqali boshqa lagerlarga jo‘natilgan, urush paytida mahbuslar Leningrad viloyatidan Estoniya orqali Finlandiyaga koʻchirib oʻtkazilganlar[2][3].
1943-1944-yillarda Kaunas, Vilnyus gettolaridan va Latviyadagi Salaspils konslageridan bir necha ming yahudiylar olib kelingan, ular keyinchalik torf qazib olish, qurilish va ishlab chiqarishda ishlatilgan. Kamdan-kam hollarda mahbuslar lagerni atrofdagi fermalarda oziq-ovqat izlash bahonasida qochishga muvaffaq boʻlishgan.
Har bir mahbusga raqam berilgan. Qochishlarning oldini olish uchun ayollar boshlaridagi sochlarini olishgan, erkaklar esa peshonadan boshning orqa qismiga olib boradigan chiziq shaklida oldirishgan[4].
Mahbuslar kuniga 12-15 soat ishlashga majbur boʻlgan. Har kuni mahbuslarni ommaviy ravishda qamchilash maxsus mashinada amalga oshirilgan. Bundan tashqari, arzimagan huquqbuzarlik uchun ularni ikki kun davomida ovqatdan mahrum qilishgan yoki ustunga bogʻlab qoʻyishgan[4].
Kasal mahbuslarni konsentratsion lager shifokori nemis Butman muntazam ravishda oʻldirgan, shifokor kasallarga teri ostiga zahar yuborgan (evipan)[4].
1944-yil sentyabr oyida Tallin qamoqxonasidagi bir necha yuz mahbus lagerga koʻchirildi.
1944-yil 19-sentyabrda Qizil Armiya boʻlinmalari kutilmaganda Vermaxt uchun deyarli lagerga bostirib kirganda, nemis qoʻmondonligi barcha mahbuslarni yoʻq qilishni buyurdi. Hammasi boʻlib 1 800 dan 2 000 gacha odam otib tashlandi (yahudiylar, ruslar, polyaklar, estonlar, latviyaliklar va boshqa millat vakillari)[5][1]. Halok boʻlganlar orasida erkaklar, ayollar va bolalar ham bor edi[6].
Qatl kuni mahbuslar bir kun oldin oʻtin olib kelingan yaqin atrofdagi Klooga temir yoʻl stansiyasiga olib ketilgan. Mahbuslarga bir vaqtning oʻzida bittadan yogʻochni olib, qatl joyiga olib borish buyurilgan, keyin jasadlarga o‘zlari olib kelgan yog‘ochlar yordamida oʻt qoʻyilgan. Nyurnberg tribunalidagi ayblov hujjatlariga koʻra, harakatga Kamp Untersharführer Shvarts va konslager boshligʻi Hauptsharfürer Maks Dahlmann buyruq bergan[7].
Qotilliklarni aynan kim sodir etgani nomaʼlumligicha qolmoqda. 287-batalon mahbuslarni yetkazib berish, ularni himoya qilish va qatl qilingan joyga kuzatib borishda faol ishtirok etgani isbotlangan. Nemislar 1944-yil 20-sentyabrga oʻtar kechasi lagerni tark etishdi. Estoniyalik soqchilar birozdan keyin qochib ketishdi va ularning baʼzilari tez orada hibsga olinib, sudga tortildi. Taxminan 80 mahbus binolarning chodirlari va podvallarida yashirinishga muvaffaq boʻldi, besh kundan keyin ular Qizil Armiya tomonidan ozod qilindi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Klooga // Velikaya Otechestvennaya voyna 1941—1945. Ensiklopediya. / redkoll., gl. red. M. M. Kozlov. M., „Sovetskaya ensiklopediya“, 1985. str.344
- ↑ „Ингерманландия — Вехи истории или зигзаги судьбы?“. 2008-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 9-oktyabr.
- ↑ Andrey Pyukkenen, Andrey Sirov „Chto takoe Ingermanlandiya ?“
- ↑ 4,0 4,1 4,2 O zlodeyaniyax nemesko-fashistskix zaxvatchikov v Estonskoy Sovetskoy Sotsialisticheskoy Respublike // Sbornik soobщeniy Chrezvichaynoy Gosudarstvennoy Komissii o zlodeyaniyax nemesko-fashistskix zaxvatchikov. M., OGIZ, 1946. str.327-328
- ↑ „Массовое убийство 19 сентября 1944 года“. Концентрационный лагерь Клоога и Мемориал жертвам Холокоста. 2020-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-aprel.
- ↑ V lagere smerti // N. G. Mixaylovskiy. Tallinskiy dnevnik. L., Lenizdat, 1958. str.330-337
- ↑ „Школа массового убийства. Фото убитых людей: солдат, девушек, женщин, детей“. Свободная Пресса. 2021-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-avgust.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- „KLOOG konsentratsion lageri va xolokost yodgorligi“ portali Arxivnaya kopiya(est.) ) , (rus. ) ,(ingl.) )
- Xolokost entsiklopediyasi (Wayback Machine saytida 2008-05-14 sanasida arxivlangan) Arxivnaya kopiya
- I. Erenburg, V. Grossman, QORA KITOB. „Klooga lageri“ boʻlimi (omon qolgan mahbuslar xotiralari) Arxivnaya kopiya
- Estoniya. Natsizmning qon izi: 1941-1944. — M .: Evropa, 2006 yil 2009 dagi Arxivnaya kopiya (shu jumladan. Klooga lageridan omon qolganlarning guvohliklari)
- „DELFI В ИЗРАИЛЕ: Мемориал памяти жертв Холокоста: ”во первых строках” — фотография из концлагеря Клоога - Delfi“. // rus.delfi.ee. 2014-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-fevral.