Keyki Kookembaevich

right|thumb|400x400px| Arkaliq yaqinidagi maqbara, Keyki botirga bag'ishlangan Keyki Botir-Keyki (Nurmagambet) Kokembaevich (1871-1923), 1916-yilgi To'rg'ay qo'zg'oloni qahramoni.Oʻrta juzning qipchoq qabilasining Qulanqipshoq urugʻidan chiqqan.Erta yashash tanqisligini ko'rgan Keiki Jilanchik volostining devi R.Shashambaevichning mol boqib,dushmanlariga joʻnatadigan yigiti bor edi. Yoshligidan viloyatda ovchi, mergan, mard sifatida tanilgan. Uning merganlik mahoratiga koʻra, Amangeldining koʻzlari snayperniki, Keykining qoʻllari esa merganniki.

Dastlabki kunlardanoq u Rossiya podshosining 1916-yil iyundagi farmoni bilan yuzaga kelgan Toʻrgʻay qozoqlarining milliy ozodlik qoʻzgʻolonida faol qatnashdi.Uning asosiy qurolli kuchi qo'zg'olon shtab-kvartirasining eng xavfli vazifalarini bajaradigan va tez-tez razvedka missiyalariga boradigan snayperlar otryadi edi.

Keyki botir Kuyik jangida,Toʻrgʻay qamalida va jazolovchi otryadga qarshi oxirgi jang–Doʻgʻal jangida alohida qahramonlik koʻrsatdi.1919-yil 13-may kuni Toʻrgʻay urushi xalq komissari Amangeldi Imanov oʻldirilgach, Keyki ta’qibga uchrab, Ulitov va Qizilqumga qochishga majbur boʻldi. Toʻrgʻayda sovet hokimiyati oʻrnatilgandan keyin ham bu qatagʻon toʻxtamadi.

Nihoyat,29-mart kuni 1922-yil bahorida komissar Aleksandr Tokarevni otib tashlagan Keyki Qizil Armiya tomonidan shafqatsizlarcha oʻldirildi.Ular merganning ikki qoʻlini va boshini kesib,Toʻrgʻayning markaziy maydonida bir oy davomida pichoqlab ketishdi.Keyin snayperning bosh suyagi Orenburgga yuborildi va 1926-yilda.Respublika poytaxti Qiziloʻrdaga koʻchirilishi munosabati bilan Sankt-Peterburgga olib ketilgan. Hozirda u Sankt-Peterburgdagi Antropologik jamg'armaning Kunstkame'da saqlanadi.

Keyki Snayperning avlodlari Qostanay viloyatining Amangeldi tumanidagi Aqtas,Tasty aholi punktlarida yashaydi.

1996-yil Qahramon tavalludining 125 yilligi munosabati bilan dasturxon yozilib, haykal oʻrnatildi.

Keyki botir obrazi adabiyot va ilmiy tadqiqotlarda

Keyki botir obrazi xalq yordami bilan yaratilgan boʻlsa-da,partiya siyosati dinamikasi tufayli uning nomi sovet davrida ilmiy tadqiqotlardan olib tashlangan.Shunga qaramay,qahramon obrazi sovet adabiy asarlarida keng aks ettirilgan,buyuk adiblarimiz ijodida esa haqiqat yoritilgan.Xususan,Gʻ.Musrepovning “Amankeldi” pyesasi,M.Karatayevning “Dashtdagi boʻron”,K.Sarsekeyevning “Qizil bayroq”,A.Nurmanovning “Qulanning oʻlimi” va boshqalar.Yozuvchilarimiz.,Sarsekeyev, A. Nurmanov kabilar Toʻrgʻay viloyatida tugʻilib, yoshliklaridan qahramon xotiralari bilan ulgʻayishgan. Oʻtgan asrning 30-yillarida Omankeldi Toʻrgʻay viloyatiga borib, Imanov haqida materiallar toʻplaydi, 1916-yil qoʻzgʻolonining jang maydonlarini koʻradi, qahramon rafiqasi bilan uchrashadi, keksalarning xotiralarini tinglaydi va bu safarda Keyki haqidagi hikoyalarga boy boʻladi.

Mustaqillikka erishgandan beri esa K.Amirqizi qahramonning tarixiy taqdiriga bagʻishlangan.S.Turgʻinbekuli,A.Bayjon,A.Qilishbayevich, K.Olim va boshqalar davriy matbuotda yozgan.Biroq Keyki botirning kurashi haqidagi nashr etilgan maqola va kitoblar faqat xalq afsonalari asosida yozilgan boʻlib,bunday urinish qahramon taqdirida,jumladan, uning tugʻilgan yillari va sovet hokimiyatiga qarshi kurashida koʻplab xatolarga yoʻl qoʻygan. Buning asosiy sababi oʻsha davrda arxivdagi hujjatlarning hali ilmiy muomalada boʻlmaganligi edi. Zero, Keyki botir tarixchilar tomonidan maxsus tadqiqotlarga duchor etilmagan, ya’ni xalq xotirasida qahramon siymosi saqlanib qolgan davrda olingan hujjatlarda bu haqda koʻrsatilmagan.

Biografiyasi

Yosh payti

Keyki Kokembayevich 1877-yilda Toʻrgʻay tumanining Kaydauyl qishlogʻida (hozirgi Qoʻstanay viloyati,Amankeldi tumani,Tasti qishlogʻi) tugʻilgan.Uning ismi Nurmaganbet,ismi Qulan Qipchoq.Koʻpchilikka qoʻshilmay keiki kiygani uchun uning yenglari “Keyki” deb atalgan. Shunday qilib, u mamlakatda "Keiki" nomi bilan mashhur bo'ldi. Nasabnomaga koʻra, Keykining besh aka-uka: Koʻkembaydan Ospan, Kosjan, Umar, Keyki va Shubar boʻlgan. Bugungi kunda ular orasida faqat Koshon avlodlari bor. Shoʻrolar davrida Koʻkmboy avlodlari “toʻda”, “boshliqlar”ning qarindoshi boʻlganlikda ayblanib, hokimiyatdagilardan koʻra koʻproq azob chekkan.

Qahramon Keyki yoshligidan Toʻrgʻay oʻlkasining mashhur boy Shashambai Rahmetning degan yetak chavandozi boʻlgan.Omonkeldi bilan bir qatorda oqila fuqarolardan biri

Milliy ozodlik harakatiga borish

Keyki botirning xalqin kurshga boshlab chiqishi va mu-stamlakachilik siyosatiga qarshi qurolli qarshilik bildirish,ismining xalq og'ziga tushib ''qurolday ko'zga tushgan mergan'' ''botir'' nomlanishi To'rg'oy dalasidagi 1916-yilgi qozoq xalqining milliy-ozodlik ko'tarilishi paytida o'rin oldi.

Rossiya podshosining 1916-yil 25-iyundagi farmonidan ruhlanib,butun qozoq dashtini qamrab olgan ozodlik uchun kurashda Keykining qahramonligi keng e’tirof etildi. Oʻsha qoʻzgʻolonda Toʻrgʻay dashtida tashkil topgan Qipchoq xonligidan minglab merganlarga qoʻmondonlik qilgan.

Avvaliga xalq “podshohga qora mehnat uchun hech kimni bermaymiz” deb e’tiroz bildirgan,bora-bora xalq alohida xonlik tuzib,birdamlik koʻrsatgan.Qurolli oʻrtoq oʻrtoq A.Imonov 50 ming kishilik qoʻzgʻolonchilar armiyasiga qoʻshildi bosh sardor, Keyki snayperlar qo'mondoni etib tayinlandi. Janbosinov tarbiyalangan.

O'zining jasorati bilan ajralib turish

Keyki botirning 1916-yil kuzi va 1917-yil qishdagi mashhur jasoratlari podshohning To'rg'ay,Qumkeshu,Do'g'al, Urpek va boshqa jazo qo'shinlari bilan bo'lgan janglarida yaqqol namoyon bo'ldi.

Uning qoʻzgʻolonga qoʻshilganligi haqidagi birinchi hujjat Toʻrgʻay uezdi Qaydauyl volosti S.Bektasovning 1916-yil 30-dekabrda tuman hokimligiga yoʻllagan telegrammasi boʻlib,unda “...Keyki Kokembayev 11 qishloqdan 10 kishi qoʻshildi”.Bizningcha,bu ma’lumotlar Keyki botirning Toʻrgʻay oʻlkasidagi oʻlkaga qoʻshilgani haqidagi taassurot qoldirmaydi.Negaki,1916-yil 9-iyulda qoʻzgʻolon markaziga aylangan Batpakarada A.Janboʻsinov boshchiligidagi askarlar orasida Amankeldi bilan birga Keykida boʻlgan.24-iyulda Toʻrgʻay okrugi boshligʻi Toʻrgʻay va Irgʻiz qozoqlari togʻ tizmasiga koʻchib oʻtganliklari haqida xabar berib, u yerda qurolli qoʻshin tuzilganligi eʼlon qilingan.

Birinchi janglar

Oʻsha yilning oktabr oyida Oqtubekda 7000 ga yaqin qurolli askar toʻplanib,Toʻrgʻay shahriga hujum qilish va harbiy garnizonni egallash masalasini muhokama qiladi.Xususan,Keyki botirga nisbatan birinchi tanqid 1916-yilda boʻlgan.21-oktabrda Tatir koʻli yaqinida qirolning jazolovchi qoʻshini bilan ochiq jang boʻldi.Uning qo'l ostidagi minglab snayperlar jazochilar hujumini qaytarishda katta jasorat ko'rsatdi.6-noyabr kuni A.Janbosinov va O.Sholakovning birlashgan qoʻli Toʻrgʻay shahriga hujum qildi. Ushbu shaharni egallash uchun kurashda Keyki boshchiligidagi snayperlar nishonga o'q uzishdi.

Qish kelganiga qaramay,qoʻzgʻolonchilar kurashni davom ettirdilar.1917-yil 13-yanvarda Amankeldi va Keyki boshchiligidagi 1500 nafar askar qoʻzgʻolonni bosib olish uchun mamlakatga kirgan Kislov boshchiligidagi Qostanay jazolovchi armiyasiga bostirib kiradi.Chegarada kuchlar teng boʻlmagani uchun jang qilgan qozoq askarlari yana Kuyikda jazolovchi qoʻshin bilan jang qiladilar.Natijada jazolovchi armiyaning maqsadi orqaga chekindi.

Do'g'al-Urpek jangi

1917-yil 16-fevralda polkovnik Turgenevning 13-Orenburg kazak polki Toʻrgʻay qoʻzgʻolonchi guruhini yoʻq qilish uchun Batpakkara tomon yoʻl oldi.Qoʻzgʻolonchilar 20-fevralda Qumkeshga,23-fevralda Doʻgʻal-Urpekga hujum qilib,qirol qoʻshiniga katta talofatlar yetkazdi.Bu jangda Keyki botirning zukkoligi,jangovar texnikani puxta egallaganligi,yoshligidayoq dushmanga zarba berishdagi mardligi yuksak baholandi. Oʻsha janglar guvohi shoir F. Sotibaldiyevich shunday deydi: “Meni shu ism bilan chaqirganda, 100 nafar yigit keldi. Topshiriqni bajara olmay, Keyki boshchiligidagi merganlar guruhi polkovnik Turgenevning jazolovchi qoʻshinini ikki kun davomida Toʻrgʻaygacha quvib, 50 nafar askarni oʻldiradi.

Manbalar:

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том
2. ↑ А.Иманов. Мақалалар, материалдар, документер. А., 1975 ж., 65 б.
3. ↑ Мырзағалиұлы М. 1916-1917 ж. Торғай қазақтарының көтерілісі.-А., 2005, 162 б.
4. ↑ Ана тілі, 20.03.1997. 4 б.