Gender asosida kamsitish

Genetik kamsitish odamlarning begonalarga boshqacha munosabatda boʻlganda (yoki muomala qilinganda) yuzaga keladi, chunki ular irsiy buzilish xavfini keltirib chiqaradigan yoki oshiradigan gen mutatsiyasi (lari) ga ega yoki shu holat mavjud deb hisoblanadilar. Bu, shuningdek, irqiy kamsitish holatiga koʻproq mos keladigan boʻlsa-da, irq bilan bogʻliq boʻlgan, shu jumladan, shaxsiy fazilatlariga emas, balki shaxsning genotipiga asoslangan har qanday va barcha kamsitishlarga ham tegishli boʻlishi mumkin. Ayrim huquqshunos olimlar irsiy kamsitishning aniqroq va kengroq taʼrifini quyidagicha izohlaydilar: „Genetik kamsitish deganda, shaxsning kasallik yoki nogironligining jismoniy namoyon boʻlishi natijasida emas, balki shaxsning faqat genetik holatiga salbiy munosabat bildirish deb tushunilishi kerak.“^[1] Genetik diskriminatsiya genetik determinizm va irsiy essenizm asosida yotadi^[2] va genizm konsepsiyasiga asoslanadi, yaʼni insonning oʻziga xos xususiyatlari va qobiliyatlari genlar tomonidan belgilanadi^[3].

Gender tengligi inson huquqlarining ajralmas qismi boʻlsa-da, dunyoda gender bilan bogʻlik kamsitilish, gender boʻyicha diskriminatsiya, huquqlarning poymol etilishi, gender asimmetriya keng tarqalgan. Gender asimmetriya (gender asymmetry) ijtimoiy hayotning ayrim sohalarida ayollar va erkaklar tengsizligini anglatadi.

Masalan, davlat boshqaruvi, siyosiy qarorlar qabul qilish, yirik va oʻrta biznes sohasida erkaklarning ustunlik qilishi, iqtisodiyotning kam daromadli sohalarida ayollarning ustunlik qilishi. 60% qizlar boshlangʻich va oʻrta taʼlimni oʻgʻil bolalarga qaraganda kam oladilar.

Gender pariteti faqat baʼzi sohalarga oid (masalan, gumanitar soha, sanʼat) boʻlib qolmoqda, ammo ilm-fan yoki injeneriya sohasida ayollarning ishtirokini talab darajasida deb boʻlmaydi. Ish bilan taʼminlanish, karyera, oylik maosh miqdori, yuqori lavozimlarga tayinlanish masalalarida muammolar shaklanib qolmoqda.

Dunyo boʻylab milliarddan ortiq ayollar oilaviy, maishiy va jinsiy zoʻravonliklarga qarshi huquqiy himoyadan mahrum. Jins boʻyicha ish haqida tafovut dunyo miqiyosida 23% ni tashkil etadi va qishloq joylarda 40% gacha yetadi. Ayollar dunyo aholisining qariyb yarmini tashkil etsa-da, milliy parlamentlar aʼzolarining atigi 18,4% ayollar hissasiga toʻgʻri keladi. Milliy parlamentlarda ayollarning ulushi oʻrtacha 25% dan kam. 2011-yilda Yevropa Ittifoqida faqat 2 ta davlat rahbari va 2 ta hukumat rahbari ayol boʻlgan. Dunyo boʻyicha 17 ta davlat yoki hukumat rahbari ayol kishidir. Yevropada yirik kompaniyalarning atigi 3% ni rahbar ayollar boshqaradi.

Xotin-qizlar huquqlarining himoya qilinishi va ularning manfaatlari ifoda etilishida siyosiy hayotda va qarorlar qabul qilish jarayonida ayollarning erkaklar bilan tengma-teng ishtiroki talab etiladi. Gender tengligi insonning asosiy huquqlari tizimiga kiradi.

Genetik diskriminatsiya mamlakat joylashuviga va genetik diskriminatsiyani cheklash uchun qabul qilingan himoyalarga qarab turli xil shakllarda boʻladi, masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi GINA odamlarni genetik kelib chiqishiga koʻra ishlash yoki tibbiy yordam olish holatlarida ularning huquqlarini himoya qiladi^[4]. Genetik kamsitish soyaboni tushunchasi shaxsning tadqiqotni toʻliq tushungan holda ongli ravishda tadqiqotda ishtirok etish toʻgʻrisida qaror qabul qilish huquqini anglatadi^[5].

Amerika Qoʻshma Shtatlarida genetik diskriminatsiya doimiy ravishda rivojlanib borayotgan tushuncha boʻlib, u turli sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Isteʼmolchiga toʻgʻridan-toʻgʻri genetik testlar natijasini berish rivojlanayotgan texnologiyalar orqali keng genetik sogʻliqni saqlash maʼlumotlarini jamoatchilikka koʻproq kiritishga imkon beradi, ammo bu maxfiylik qoidalari blan bogʻliq muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, COVID-19 pandemiyasi genetik kasalliklarga chalingan insonlarning qiyinchiliklarini kuchaytirdi, chunki ular AQSh sogʻliqni saqlash tizimida turli kamsitishlarga duch kelishadi.

Genetik kamsitish gʻoyasiga qarshi kurash Ikkinchi Jahon Urushidan koʻp oʻtmay yaratilgan 1947-yildagi Nyurnberg kodeksida tilga olingan. Urush davomida Germaniyada oʻtkazilgan sinovlarda minglab irqiy va nogiron qurbonlar halok boʻlgan^[5]. Oʻshandan buyon irqiylashtirilgan genetik diskriminatsiyaning yangi holatlari, genetik maʼlumotni genomik biobanklarga almashish va keyingi yangi davolash usullarini oʻz ichiga olgan yangi muammolar paydo boʻlgan. Koʻpgina mamlakatlar hali ham fan, huquq va kundalik hayotda genetik kamsitishlarga qarshi kurash siyosatini ishlab chiqmoqda^[6].

Global vositalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Inson genomi va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (1997-yil), Inson genetik maʼlumotlari toʻgʻrisidagi xalqaro deklaratsiya (2003-yil)^[8] va bioetika va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (2005-yil)^[9] UNESCOning xalqaro Bioetika qoʻmitasi tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan global hujjatlardir.

Birlashgan Qirollik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yilda qabul qilingan Tenglik toʻgʻrisidagi qonun ishga qabul qilish va koʻtarilish kabi ishga joylashish qarorlari uchun genetik maʼlumotlarni taqdim etishni taqiqlaydi^[10]. Sugʻurta polisi qarorlari uchun genetik maʼlumotlardan foydalanishni taqiqlovchi rasmiy qonun mavjud boʻlmasa-da, Birlashgan Qirollik hukumati va Britaniya sugʻurtachilar assosiatsiyasi sugʻurtaga nisbatan genetik maʼlumotlardan foydalanishdan bosh tortuvchilar uchun 2014-yildan 2019-yilgacha amal qilgan ixtiyoriy ravishdagi moratoriyni amalga kiritgan^[11].

Malavi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Malavi Afrikadagi genetik diskriminatsiyaga oid qonunlarni qabul qilgan yagona davlatdir. Malavi milliy sogʻliqni saqlash fanlari tadqiqot qoʻmitasi 2003-yildagi 16-sonli Fan va texnologiya qonunining siyosiy talablarini qabul qilgan^[12].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Disgeniklar
Gattaca, genetik diskriminatsiya haqidagi eng mashhur film
Genetik maxfiylik
Inson genomi loyihasi
Sogʻliqni saqlash sugʻurtasi portativligi va javobgarligi toʻgʻrisidagi qonun
Genetik maʼlumotni kamsitmaslik toʻgʻrisidagi qonun
Amerikalik nogironlar qonuni
Imkoniyatli parvarish toʻgʻrisidagi qonun
Genetik diskriminatsiya observatoriyasi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Genetic Testing Meets Big Data: Torts and Contract Law Issues. Rochester, NY. 2014.
↑ Genetic Data and Civil Rights. Harvard Civil Rights- Civil Liberties Law Review. 2015. doi:10.2139/ssrn.2460897.
↑ Genism, Racism, and the Prospect of Genetic Genocide. 2003. Archived from the original on 2011-07-26. https://web.archive.org/web/20110726104538/http://www.gjga.org/inside.asp?a=1&action=item&source=documents&id=19. Qaraldi: 2008-07-31. Gender asosida kamsitish]]
↑ Executive Office of the President. „Statement of Administration policy“. Office of Management and Budget (2007-yil 27-aprel). 2018-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
↑ ^5,0 ^5,1 "Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics". Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes 2 (2): 81–90. June 2018. doi:10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005. PMID 30225437. PMC 6124343. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6124343.
↑ "Normative Approaches to Address Genetic Discrimination: Placebo or Panacea?". Trends in Genetics (Rochester, NY). 2017-03-06.
↑ „GINAhelp.org – Your GINA Resource“. ginahelp.org. Qaraldi: 2019-yil 21-oktyabr.
↑ „UNESCO adopts international declaration on human genetic data“. European Commission. Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.
↑ „UN panel warns against 'designer babies' and eugenics in 'editing' of human DNA | UN News“ (en). news.un.org (2015-yil 5-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.
↑ „Equality Act 2010“ (en). www.legislation.gov.uk. Qaraldi: 2018-yil 5-noyabr.
↑ „Concordat and Moratorium on Genetics and Insurance“. Association of British Insurers (ABI).
↑ "Comparative Approaches to Genetic Discrimination: Chasing Shadows?". Trends in Genetics 33 (5): 299–302. May 2017. doi:10.1016/j.tig.2017.02.002. PMID 28365141.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Genetik diskriminatsiya boʻyicha Milliy inson genomi tadqiqot instituti
„US Blocks Genetic Discrimination“. BBC News (2008-yil 25-aprel). Qaraldi: 2010-yil 4-yanvar.
Genetik diskriminatsiyaga javob bering

[1] Genetic Testing Meets Big Data: Torts and Contract Law Issues. Rochester, NY. 2014.

[:0-2] Genetic Data and Civil Rights. Harvard Civil Rights- Civil Liberties Law Review. 2015. doi:10.2139/ssrn.2460897.

[Annas_2003-3] Genism, Racism, and the Prospect of Genetic Genocide. 2003. Archived from the original on 2011-07-26. https://web.archive.org/web/20110726104538/http://www.gjga.org/inside.asp?a=1&action=item&source=documents&id=19. Qaraldi: 2008-07-31. Gender asosida kamsitish]]

[:3-4] Executive Office of the President. „Statement of Administration policy“. Office of Management and Budget (2007-yil 27-aprel). 2018-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.

[:4-5] 5,0 ^5,1 "Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics". Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes 2 (2): 81–90. June 2018. doi:10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005. PMID 30225437. PMC 6124343. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6124343.

[6] "Normative Approaches to Address Genetic Discrimination: Placebo or Panacea?". Trends in Genetics (Rochester, NY). 2017-03-06.

[7] „GINAhelp.org – Your GINA Resource“. ginahelp.org. Qaraldi: 2019-yil 21-oktyabr.

[8] „UNESCO adopts international declaration on human genetic data“. European Commission. Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.

[9] „UN panel warns against 'designer babies' and eugenics in 'editing' of human DNA | UN News“ (en). news.un.org (2015-yil 5-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.

[10] „Equality Act 2010“ (en). www.legislation.gov.uk. Qaraldi: 2018-yil 5-noyabr.

[11] „Concordat and Moratorium on Genetics and Insurance“. Association of British Insurers (ABI).

[12] "Comparative Approaches to Genetic Discrimination: Chasing Shadows?". Trends in Genetics 33 (5): 299–302. May 2017. doi:10.1016/j.tig.2017.02.002. PMID 28365141.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]