Frontal boʻlak

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Miya boʻlaklari

 

*Koʻk- Frantal boʻlak

*Sariq-Parietal yaʼni Tepa boʻlagi

*Pushti-Oksipital boʻlak yaʼni Ensa boʻlagi

*Yashil-Temporal boʻlak yaʼni Chakka boʻlagi

LOBUS FRONTALIS

Frontal boʻlak sutemizuvchilar miyaning toʻrtta asosiy boʻlagidan eng kattasi boʻlib, miya yarim sharining old qismida (parietal boʻlak va temporal boʻlak oldida) joylashgan. U parietal boʻlakdan markaziy boʻshliq deb nomalangan toʻqimalar orasidagi truba va chakka boʻlagidan lateral egat (Sylvian yorigʻi) deb ataladigan chuqurroq truba bilan ajralib turadi. Frontal lobning eng oldingi yumaloq qismi miyaning uchta qutbi frontal qutb sifatida tanilgan[1].

Frontal boʻlak frontal korteks yaʼni poʻstloq bilan qoplangan. Frontal korteksga premotor poʻstlogʻ va asosiy vosita poʻstlogʻi — motor korteksini qismlari kiradi. Frontal korteksni old qismi oldingi korteks bilan qoplangan. Birlamchi boʻlmagan vosita poʻstloq frontal burchakning funktsional jihatdan aniqlangan qismi.

Frontal boʻlakda 4 ta asosiy girus yaʼni burmalar mavjud. Presentral girus toʻgʻridan-toʻgʻri markaziy egatning old tomonida joylashgan boʻlib, unga parallel ravishda ishlaydi va tananing maʼlum qismlarining ixtiyoriy harakatlarini boshqaradigan asosiy markaz poʻstlogʻi. Frontal burmalarning gorizontal ravishda joylashgan 3 ta kichik boʻlimi — yuqori frontal girus, oʻrta frontal girus va pastki frontal girus . Pastki frontal girus uch qismga boʻlinadi — orbital qism, uchburchak qism va operkulyar qism[2].

Frontal boʻlakda miya yarim poʻstlogʻidagi dofamin neyronlarini koʻp qismi joylashgan. Dofaminergik yoʻllar, qisqa muddatli xotira vazifalari, motivatsiya bilan bogʻliq. Dofamin, talamusdan oldingi miyaga keladigan sensorli maʼlumotlarni cheklash va tanlashga moyildir[3].

Tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chap miya yarim sharining frontal boʻlagi (qizil rangda tasvirlangan).

Frontal boʻlak miyaning eng katta qismi boʻlib, har bir yarim sharning sirt maydonining 1/3 qismini tashkil qiladi[2]. Har bir yarim sharning lateral yuzasida markaziy egat frontal boʻlakni parietal boʻlakdan ajratib turadi. Yana egat frontal boʻlakni temporal boʻlakdan ajratib turadi.

Frontal boʻlakni lateral, qutbli, orbital va medial qismga boʻlish mumkin. Ushbu qismlarning har biri maʼlum bir girusdandan yaʼni burmalar iborat:

  • Yon qismi: yuqori frontal boʻlakning lateral qismi, oʻrta frontal girus va pastki frontal girus
  • Qutb qismi: frontopolar poʻstloq, koʻndalang frontopolar burmalar, frontomarginal burmalar.
  • Orbital qismi : lateral orbital burmalar yaʼni burmalari, old orbital burma, orqa orbital girus, medial orbital girus va gyrus rektus
  • Medial qismi: Yuqori frontal girusning medial qismi, singulat girus .

Gyrus egatlar bilan ajralib turadi. Masalan, presentral egat markaziy egatning oldida va markazdan oldingi egatning orqasida joylashgan. Yuqori va oʻrta frontal burmalar yuqori frontal egat bilan boʻlinadi. Oʻrta va pastki frontal egatlar pastki frontal egat bilan boʻlinadi.

Odamlarda frontal boʻlak faqat 20 yoshdan keyin toʻliq yetuklikka erishadi,  kattalar bilan bogʻliq kognitiv yetuklikni belgilab boradi. Biroq, qarigan odamni frontal lobida oz miqdorda atrofiya normal hisoblanadi. Fjell 2009-yilda 60-91 yoshdagi odamlarda miya atrofiyasini oʻrgangan. 142 sogʻlom ishtirokchi MRI yordamida skanerdan oʻtkazildi. Ularni natijalari Altsgeymer kasalligiga chalingan 122 ishtirokchining natijalari bilan solishtirildi. Kuzatuv shuni Altsgeymer bilan ogʻriganlarda sezilarli hajmli pasayish va sogʻlom guruhda ancha kichikroq[4].1992- yilda frontal lobning hajmi yiliga taxminan 0,5-1% ga kamayishini koʻrsatgan Koffini topilmalarini tasdiqlaydi[5].

Funktsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Frontal poʻstlogʻini butun qismini „harakat poʻstlogʻi“ deb hisoblash mumkin, chunki orqa poʻstloq „sezuvchi poʻstlogʻi“ hisoblanadi. Harakatlarga bagʻishlangan: skelet harakati, koʻz harakati, nutqni boshqarish va his-tuygʻularni ifodalash. Odamlarda frontal poʻstloqning eng katta qismi, prefrontal korteks (PFC) yaʼni ichki, maqsadli aqliy harakatlar uchun javobgardir, odatda fikrlash yoki prefrontal sintez deb ataladi.

PFC yaʼni prefrontal poʻstloq sohasi funktsiyasi joriy harakatlar natijasida yuzaga keladigan loyihalash qobiliyatini oʻz ichiga oladi. PFC funktsiyalari, ijtimoiy jihatdan qabul qilinmaydigan javoblarni yoʻq qilish va toʻxtatish, vazifalarni farqlashni oʻz ichiga oladi.

PFC miyada saqlanadigan uzoqroq boʻlmagan vazifaga asoslangan xotiralarni birlashtirishda muhim. Bu koʻpincha miyaning limbik tizimidan olingan his-tuygʻular bilan bogʻliq xotiralar hisoblanadi. Frontal boʻlak his-tuygʻularni, ijtimoiy jihatdan maqbul normalarga mos ravishda oʻzgartiradi.

Frontal boʻlak funktsiyasini oʻlchaydigan psixologik testlarga barmoq bilan urish bunda frontal boʻlak ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi. Viskonsin kartasini saralash testi va til, hisoblash qobiliyatlari [6] va qaror qabul qilishni [7] oʻz ichiga oladi, bularni barchasi frontal boʻlak tomonidan boshqariladi.

Klinik ahamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zarari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Frontal boʻlakning shikastlanishi turli yoʻllar bilan sodir boʻlishi va turli xil oqibatlarga olib kelishi mumkin. Vaqtinchalik ishemik xurujlar shuningdek, mini-insult sifatida ham tanilgan va insult keksa yoshdagi yaʼni 65 va undan yuqori kishilarda frontal boʻlakning shikastlanishini keng tarqalgan sabablaridan biri hisoblanadi. Insult va mini-insultlar miyaga qon oqimini tiqilib qolishi yoki miya arteriyasidagi anevrizmani yorilishi natijasida paydo boʻlishi mumkin. Shikastlanishni boshqa usullariga baxtsiz hodisalardan keyin miya travmatik shikastlanishlari, Altsgeymer kasalligi yoki Parkinson kasalligi (zararlanish belgilarini keltirib chiqaradigan) va frontal boʻlak epilepsiyasi (har qanday yoshda paydo boʻlishi mumkin) kabi tashxislar kiradi[8]. Koʻpincha, frontal boʻlakni shikastlanishi prenatal alkogol taʼsirida boʻlganlarda aniqlanadi.

Simptomlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Frontal boʻlakning shikastlanishini umumiy taʼsiri turlicha. Frontal boʻlak travmasini boshdan kechirgan bemorlar vaziyatga toʻgʻri munosabatni bilishlari mumkin, lekin „haqiqiy hayotda“ oʻsha vaziyatlarga notoʻgʻri javob berishlari mumkin. Xuddi shunday, his qilingan his-tuygʻular yuz yoki ovozda ifodalanmaydi. Misol uchun, oʻzini baxtli his qilgan kishi tabassum qilmaydi va ovozda his-tuygʻular yoʻq boʻladi. Yana odam haddan tashqari, asossiz his-tuygʻularni namoyon qiladi. Insult bilan ogʻrigan bemorlarda depressiya tez-tez uchraydi. Motivatsiyani yoʻqolishi yoki kamayishi ham keng tarqalgan. Kimdir odatdagi kundalik ishlarni bajarishni xohlamasligi va his qilmasligi mumkin[8]. Zararlangan odamga yaqin boʻlganlar xatti-harakatlaridagi oʻzgarishlarni sezadi[9]. Ushbu shaxsiyat oʻzgarishi frontal boʻlakni shikastlanishiga xos boʻlib, Phineas Gage misolida keltirilgan. Frontal boʻlak — bu kelajakni rejalashtirish, qaror qabul qilish qobiliyati, diqqatni jamlash kabi ijro etuvchi funktsiyalar uchun javobgar boʻlgan miyaning bir qismi. Frontal boʻlak shikastlangan odamda bu funktsiyalar keskin kamayishi mumkin[8].

Kamroq koʻrinadigan oqibatlar ham xilma-xildir. Konfabulyatsiya eng tez-tez koʻrsatiladigan taʼsiri bor. Konfabulyatsiya holatida kimdir yolgʻon maʼlumot beradi va bu haqiqat ekanligiga ishonadi. Kam sonli bemorlarda xarakterli boʻlmagan quvnoqlikni beixtiyoriy kulish kabilar qayd etiladi. Bu taʼsir koʻpincha miyaning oʻng frontal qismidagi lezyonlari boʻlgan bemorlarda kuzatiladi.

Yana bir kam uchraydigan taʼsir — bu reduplikativ paramneziya boʻlib, unda bemorlar hozirda yashayotgan joy boshqa joyda joylashgan joyning nusxasi ekanligiga ishonishadi. Frontal boʻlakni shikastlanishidan keyin Capgras sindromini boshdan kechirganlar, xuddi shunday „almashtirish“ yaqin doʻst, qarindosh yoki boshqa odamning shaxsini olgan va oʻzini oʻsha odam sifatida koʻrsatgan deb hisoblashadi. Oxirgi taʼsir frontal boʻlakda nevrologik kasalliklarga ega boʻlgan shizofreniya bilan ogʻrigan bemorlarda kuzatiladi[8].

DNK shikastlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Insonning frontal poʻstlogʻida genlar toʻplami 40 yoshdan keyin ayniqsa 70 yoshdan keyin kamayib ekspressiyaga uchraydi[10]. Oʻrganish va xotira, vesikulyar transport va mitoxondriyal funktsiyalarda muhim boʻlgan sinaptik bogʻlanishlar asosiy funktsiyalariga ega boʻlgan genlarni zararlanishini oʻz ichiga oladi. Qarish davrida DNKni shikastlanishi frontal korteksdagi ekspressiyani kamaytiruvchi genlarni promouterlarida sezilarli darajada oshadi. Madaniyatli inson neyronlarida bu promotorlar oksidlovchi stressdan tanlab shikastlanadi. [10]

OIV yaʼni orttirilgan immunetit tanqisligi virusi bilan bogʻliq neyrokognitiv buzilishlari boʻlgan shaxslar frontal poʻstlogʻida yadro va mitoxondriyal DNK zararini toʻplaydi[11].

Genetik jihatdan[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milliy ruhiy salomatlik instituti hisobotida, prefrontal poʻstloqdagi dofamin faolligini kamaytiradigan gen varianti (COMT) ish xotirasi, vazifalari paytida miyaning ushbu mintaqasining yomon ishlashi va samarasiz ishlashi bilan bogʻliq masalan shizofreniyada[12].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Psixojarrohlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

XX asrni boshlarida, birinchi marta portugal nevrologi Egas Moniz tomonidan ishlab chiqilgan ruhiy kasalliklar uchun tibbiy davolash, frontal boʻlakni limbik tizim bilan bogʻlaydigan yoʻllarni buzilishini oʻz ichiga oladi. Frontal lobotomiya (baʼzan frontal leykotomiya deb ataladi) qiyinchilikni muvaffaqiyatli yengillashtirdi, ammo koʻpincha sub’ektning his-tuygʻularini, irodasini va shaxsiyatini toʻxtatish evaziga erishgan. Psixojarrohlik muolajasidan begʻaraz foydalanish, uning ogʻir yon taʼsiri va oʻlim darajasi 7,4 foizdan 17 foizgacha boʻlgan[13], unga yomon obroʻ qozondi. Frontal lobotomiyadan psixiatrik davolanish qilinganda oʻlib qoldi, natija yaxshi boʻlmadi. Anigʻi psixojarrohlik muolajalari hali ham kamdan-kam hollarda qoʻllaniladi. Ular old kapsulotomiya (ichki kapsulaning oldingi oyoq-qoʻllarining ikki tomonlama terminal shikastlanishi) yoki ikki tomonlama singulotomiya (oldingi singular burma bilan bogʻliq) oʻz ichiga olishi mumkin va davolash mumkin boʻlmagan obsesif kasalliklar yoki klinik depressiyani davolash uchun ishlatilishi mumkin.

Frontal boʻlak funktsiyasi nazariyalarini 4 ta toifaga boʻlish mumkin:

  • Yagona jarayon nazariyalari, ular „bitta jarayon yoki tizimning shikastlanishi bir qator turli xil diseksektor belgilari uchun javobgardir“ [14]
  • Koʻp jarayonli nazariyalar, ular „frontal lobning ijro etuvchi tizimi odatda kundalik harakatlarda (funktsiyaning heterojenligi) birgalikda ishlaydigan bir qator tarkibiy qismlardan iborat“[15].
  • Konstruksiyaga asoslangan nazariyalar, ular „barcha frontal funktsiyalarni bitta konstruktsiya (funktsiyaning bir xilligi) bilan izohlash mumkin, masalan, ishlaydigan xotira yoki inhibisyon“[16].
  • Yagona simptomli nazariyalar, ular oʻziga xos diseksektor simptomi (masalan, konfabulyatsiya) jarayonlar va asosiy tuzilmalarning tuzilishi bilan bogʻliqligini taklif qiladi[17].

Boshqa nazariyalarga quyidagilar kiradi:

  • Stuss (1999) funktsiyaning bir xilligi va heterojenligi boʻyicha ikki toifaga ajratishni taklif qiladi.
  • Grafmanning boshqaruv bilimlari birliklari (MKU) / tuzilgan hodisalar kompleksi (SEC) yondashuvi (qarang. Vud va Grafman, 2003)
  • Miller va Koenning prefrontal faoliyatning integral nazariyasi (masalan Miller va Koen, 2001)
  • Rollsning ragʻbatlantirish-mukofot yondashuvi va Stussning oldingi diqqat funktsiyalari (Burgess & Simons, 2005; Burgess, 2003; Burke, 2007).

Shuni taʼkidlash joizki, yuqorida tavsiflangan nazariyalar maʼlum jarayonlar tizimlar yoki konstruksiyalarga qaratilganligi bilan farqlanadi. Stuss (1999) taʼkidlaganidek, funktsiyaning bir xilligi (yagona konstruksiya) yoki heterojenligi (bir nechta jarayonlar tizimlar) „yechilib boʻlmaydigan dixotomiyadan koʻra semantika va boshqa toʻliq boʻlmagan funktsional tahlil muammosini koʻrsatishi mumkin“348). Ammo keyingi tadqiqotlar, funktsiyalarning xilma-xilligini toʻliq hisoblaydigan frontal boʻlak funktsiyasini yagona nazariyasi mavjudligini koʻrsatadi.

Boshqa primatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina olimlar odamlarda frontal boʻlagini boshqa primatlar bilan solishtirganda kattalashib ketgan deb oʻylashgan. Bu inson evolyutsiyasining muhim xususiyati deb hisoblangan va inson idrogining boshqa primatlarnikidan farq qilishining asosiy sababi sifatida koʻrilgan. Ammo maymunlarga nisbatan bu qarash oʻsha paytdan buyon neyroimaging tadqiqotlari tomonidan eʼtirozga uchradi. Magnit-rezonans tomografiya yordamida odamlarda va maymun turlarida va bir nechta maymun turlarida frontal poʻstloq hajmini aniqlash uchun odamning frontal qobigʻi boshqa yirik maymunlarni poʻstlogʻidan nisbatan katta emas, balki old qismidan nisbatan kattaroq ekanligi aniqlandi. Mayda maymunlar va maymunlarning poʻstlogʻi[18]. Odamlarni yuqori bilimi kortikal hajmga taʼsir qilmaydigan asab yoʻllari tomonidan berilgan katta bogʻliqlik bilan bogʻliq[18]. Bu frontal va temporal loblarni bogʻlaydigan til tarmogʻini yoʻllarida ham koʻrinadi[19].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Broka hududi
  • Ohak izolatsiyasi
  • Inson miyasidagi hududlar roʻyxati

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Muzio. „Frontal pole | Radiology Reference Article | Radiopaedia.org“ (en). radiopaedia.org.
  2. ↑ 2,0 2,1 Carpenter, Malcolm. Core text of neuroanatomy, 3rd, Williams & Wilkins, 1985 — 22–23 bet. ISBN 978-0683014556. 
  3. ↑ „Incoming Sensory Information - an overview | ScienceDirect Topics“. www.sciencedirect.com. Qaraldi: 2023-yil 31-mart.
  4. ↑ "One-year brain atrophy evident in healthy aging". The Journal of Neuroscience 29 (48): 15223–31. December 2009. doi:10.1523/JNEUROSCI.3252-09.2009. PMID 19955375. PMC 2827793. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2827793. 
  5. ↑ "Quantitative cerebral anatomy of the aging human brain: a cross-sectional study using magnetic resonance imaging". Neurology 42 (3 Pt 1): 527–36. March 1992. doi:10.1212/wnl.42.3.527. PMID 1549213. 
  6. ↑ "A unified account of cognitive impairments following frontal lobe damage: the role of working memory in complex, organized behavior". Journal of Experimental Psychology. General 122 (4): 411–28. December 1993. doi:10.1037/0096-3445.122.4.411. PMID 8263463. http://content.apa.org/journals/xge/122/4/411. 
  7. ↑ "Modulating the Activity of the DLPFC and OFC Has Distinct Effects on Risk and Ambiguity Decision-Making: A tDCS Study". Frontiers in Psychology 8: 1417. 2017. doi:10.3389/fpsyg.2017.01417. PMID 28878714. PMC 5572270. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5572270. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 ""No longer Gage": frontal lobe dysfunction and emotional changes". Journal of Consulting and Clinical Psychology 60 (3): 349–59. June 1992. doi:10.1037/0022-006X.60.3.349. PMID 1619089. https://archive.org/details/sim_journal-of-consulting-and-clinical-psychology_1992-06_60_3/page/349. 
  9. ↑ ""Theory of mind" impairments and their relationship to executive functioning following frontal lobe excisions". Brain 124 (Pt 3): 600–16. March 2001. doi:10.1093/brain/124.3.600. PMID 11222459. https://archive.org/details/sim_brain_2001-03_124_3/page/600. 
  10. ↑ 10,0 10,1 "Gene regulation and DNA damage in the ageing human brain". Nature 429 (6994): 883–91. June 2004. doi:10.1038/nature02661. PMID 15190254. 
  11. ↑ "Accumulation of nuclear and mitochondrial DNA damage in the frontal cortex cells of patients with HIV-associated neurocognitive disorders". Brain Research 1458: 1–11. June 2012. doi:10.1016/j.brainres.2012.04.001. PMID 22554480. 
  12. ↑ „Gene Slows Frontal Lobes, Boosts Schizophrenia Risk“. National Institute of Mental Health (2001-yil 29-may). 2015-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-iyun.
  13. ↑ "Lobotomy at a state mental hospital in Sweden. A survey of patients operated on during the period 1947–1958". Nordic Journal of Psychiatry 61 (5): 355–62. 2007. doi:10.1080/08039480701643498. PMID 17990197. 
  14. ↑ (Burgess, 2003, p. 309).
  15. ↑ (Burgess, 2003, p. 310).
  16. ↑ (Stuss, 1999, p. 348; cf. Burgess & Simons, 2005).
  17. ↑ (cf. Burgess & Simons, 2005).
  18. ↑ 18,0 18,1 "Humans and great apes share a large frontal cortex". Nature Neuroscience 5 (3): 272–6. March 2002. doi:10.1038/nn814. PMID 11850633. 
  19. ↑ "Pathways to language: fiber tracts in the human brain". Trends in Cognitive Sciences 13 (4): 175–81. April 2009. doi:10.1016/j.tics.2009.01.001. PMID 19223226. 

Qoʻshimcha oʻqish[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Donald T. Stuss va Robert T. Knight (Tahr.), Frontal lob funktsiyasi printsiplari, Ikkinchi nashr, Oksford universiteti nashriyoti, Nyu-York, 2013 yil.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andoza:Prosencephalon

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Frontal_boʻlak&oldid=3686488" dan olindi