Brokkoli

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Brokkoli (Brassica oleracea var. italica) karamdoshlar oilasiga (Brassicaceae oilasi, Brassica turkumi) kiruvchi yashil oʻsimlik boʻlib, uning katta gullaydigan boshi, poyasi va mayda bogʻlangan barglari sabzavot sifatida isteʼmol qilinadi. Brokkoli Brassica oleracea turlarining Italica navlari guruhiga kiradi. Brokkoli katta gul boshlariga ega. Gul boshlari barglar bilan oʻralgan.

U xom yoki pishirilgan holda isteʼmol qilinadi. Brokkoli vitamin C va K vitaminining boy manbaidir. Tarkibida oltingugurt, glyukozinolat birikmalari bor, izotiosiyanatlar va sulforafan qaynatilganda kamayadi, ammo bugʻda pishirish, mikrotoʻlqinli pechda yoki aralashtirib qovurish orqali yaxshiroq saqlanadi[1].

Pitomnikda brokkoli oʻsimliklari
Brokkoli gullarining yaqindan suratlari (kattalashtirish uchun bosing)

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brokkoli soʻzi italyancha broccolo soʻzidan kelib chiqqan, bu „ karamning gullaydigan choʻqqisi“ degan maʼnoni anglatadi[2]. Brokkoli oilasi, aʼzolari Albert R. Brokkoli va Barbara Brokkoli boʻlgan va XX XXI asrda Jeyms Bond filmlarini ishlab chiqarish bilan tanilgan, ular sabzavot ajdodlar Carrara sharafiga nomlanganini doimo ta‘kiflab kelishgan[3][4].

Brassica oleracea ning boshqa nav guruhlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brassica oleracea ning boshqa navli guruhlariga karam (Kapitata guruhi), gulkaram va Romanesko brokkoli (Botrytis guruhi), kale (Acephala guruhi), yoqa (Viridis guruhi), kohlrabi (Gongylodes guruhi), Bryussel karami (Gemmifera guruhi) va kai- lan kiradi[5][6]. Brokkoli navlari Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan „tropik gulkaram“ ning genetik asosini tashkil qiladi[7][8].

Brassica oleracea var. italica ko‘chati
Brokkoli ishlab chiqarish — 2019

(gulkaramni oʻz ichiga oladi)

Mamlakat Ishlab chiqarish
millionlab tonna
 Xitoy 10.6
Hindiston bayrogʻi Hindiston 9.1
Qoʻshma Shtatlar 1.2
 Ispaniya 0,7
 Meksika 0,7
Dunyo 26.9
Manba: Birlashgan Millatlar Tashkilotining FAOSTAT [9]

Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brokkolining uch xil turi keng tarqalgan[8]. Eng keng tarqalgani Kalabrese brokkoli boʻlib, koʻpincha oddiygina „brokkoli“ deb ataladi, Italiyadagi Kalabriya nomi bilan atalgan. Uning katta (10-20 sm) yashil boshlari va qalin poyalari bor. Bu bir yillik ekin hisoblanadi. Oq brokkoli (oq yoki binafsha) koʻplab ingichka sopi bilan koʻproq boshga ega[10]. Binafsha rangli karam yoki binafsha bargli karam Yevropa va Shimoliy Amerikada yetishtiriladigan brokkoli turi hisoblanadi. Uning boshi gulkaramga oʻxshaydi, lekin koʻplab mayda gul kurtaklaridan iborat[11].

Brassica oleracea var. italica urug‘lari

Boshqa mashhur navlar Belstar, Blue Wind, Coronado Crown, Destiny, DiCicco, Green Goliath, Green Magic, Purple Sprouting, Romanesco, Sun King va Waltham 29 kiradi[12][13].

Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brokkoli navlarining aksariyati salqin ob-havo ekinlari boʻlib, ular yozning issiq havosiga chidamsiz. Brokkoli kunlik oʻrtacha harorat 18 and 23 °C (64 and 73 °F) gacha boʻlganida yaxshi oʻsadi[14][15]. Brokkoli „boshi“ deb ham ataladigan gullar toʻdasi oʻsimlikning markazida paydo boʻladi. Brokkoli boshi yorqin sariq gullar paydo bo‘lishidan oldin yigʻib olinishi kerak[16].

Ishlab chiqarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yilda global brokkoli ishlab chiqarish (gulkaram bilan ishlab chiqarish hisobotlari uchun birgalikda) 27 million tonnani tashkil etdi[9]. Har biri yiliga bir million tonna ishlab chiqaruvchilar Amerika Qoʻshma Shtatlari, Ispaniya va Meksika edi.

Brassica oleracea italica gullari

Amerika Qoʻshma Shtatlarida brokkoli yil davomida Kaliforniyada yetishtiriladi. 2018-yilda shtat milliy hosilning 92 foizini ishlab chiqargan[17].

Brokkolini mashinalar yordamida yigʻib boʻlmaydi, yaʼni uni qoʻlda yigʻib olish kerak[18].

Ozuqaviy qiymati[tahrir | manbasini tahrirlash]

100 grammlik xom brokkoli porsiyasi 34 kkal beradi va C (107% DV) va K vitamini (97% DV) ning boy manbaidir (kunlik qiymatining 20% yoki undan yuqori). Xom brokkoli tarkibida kam miqdorda B vitaminlari va marganets minerali bor. Xom brokkoli 89% suv, 7% uglevodlar, 3% protein va arzimas yogʻni oʻz ichiga oladi.

Ovqat tayyorlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qaynatish brokkoli glyukozinolatlari darajasini sezilarli darajada kamaytiradi, bugʻda pishirish, mikrotoʻlqinli pechda pishirish va qovurish glyukozinolat darajasiga sezilarli taʼsir koʻrsatmaydi[1].

Brokkoli

Taʼmi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brokkoli kabi sabzavotlarning achchiqligi glyukozinolatlar va ularning gidroliz mahsulotlari, xususan, izotiosiyanatlar va boshqa oltingugurt oʻz ichiga olgan birikmalardan kelib chiqadi[19]. Dastlabki tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, TAS2R38 geni orqali genetik meros brokkolidagi achchiq taʼm uchun qisman javobgar boʻlishi mumkin[20].

Zararkunandalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Brokkolining keng tarqalgan zararkunandalariga Shimoliy Amerika, Avstraliya va Yangi Zelandiyaga tasodifan kiritilgan „karam qurtlari“, Pieris rapae lichinkalari[21].

Brokkoli yetishtirish uchun keng tarqalgan qoʻshimcha zararkunandalarga quyidagilar kiradi[22]:

  • Shira
  • Karam qurti
  • Koʻndalang chiziqli karam qurti
  • Olmosli kuya
  • Import qilingan karam qurti
  • Harlequin karam hasharoti

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Nugrahedi, Probo Y.; Verkerk, Ruud; Widianarko, Budi; Dekker, Matthijs (2015). „A Mechanistic Perspective on Process-Induced Changes in Glucosinolate Content in Brassica Vegetables: A Review“. Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 55-jild, № 6. 823–838-bet. doi:10.1080/10408398.2012.688076. ISSN 1040-8398. PMID 24915330.
  2. ↑ "broccoli". Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (11th nashri). 2004. p. 156. ISBN 978-0-87779-809-5. https://archive.org/details/merriamwebstersc00merr_6/page/156. Qaraldi: 9 April 2014. 
  3. ↑ Murray, Tom. „The Broccoli family behind James Bond also claim to be behind the vegetable“ (en). The Independent (2022-yil 23-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 23-sentyabr.
  4. ↑ Culhane, John. „'Broccoli . . . Cubby Broccoli' : How a Long Island vegetable farmer became the man who produced all of the real James Bond movies“. Los Angeles Times (1989-yil 9-iyul). Qaraldi: 2022-yil 23-sentyabr.
  5. ↑ Dixon, G.R.. Vegetable brassicas and related crucifers. Wallingford: CABI, 2007. ISBN 978-0-85199-395-9. 
  6. ↑ Stansell, Zachary; Farnham, Mark; Björkman, Thomas (2019). „Complex Horticultural Quality Traits in Broccoli Are Illuminated by Evaluation of the Immortal BolTBDH Mapping Population“. Frontiers in Plant Science (inglizcha). 10-jild. 1104-bet. doi:10.3389/fpls.2019.01104. ISSN 1664-462X. PMC 6759917. PMID 31620146.
  7. ↑ Bjorkman, T.; Pearson, K. J. (1 January 1998). „High temperature arrest of inflorescence development in broccoli (Brassica oleracea var. italica L.)“. Journal of Experimental Botany. 49-jild, № 318. 101–106-bet. doi:10.1093/jxb/49.318.101. ISSN 0022-0957.
  8. ↑ 8,0 8,1 Stansell, Zachary; Björkman, Thomas (1 October 2020). „From landrace to modern hybrid broccoli: the genomic and morphological domestication syndrome within a diverse B. oleracea collection“. Horticulture Research (inglizcha). 7-jild, № 1. 159-bet. doi:10.1038/s41438-020-00375-0. ISSN 2052-7276. PMC 7528014. PMID 33082966.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Broccoli (and cauliflower) production in 2019, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) (2020). Qaraldi: 2021-yil 10-fevral.
  10. ↑ „Broccoli“. Royal Horticultural Society. Qaraldi: 2020-yil 24-mart.
  11. ↑ Branca, Ferdinando (2008), Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (muh.), „Cauliflower and Broccoli“, Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae, Handbook of Plant Breeding (inglizcha), New York, NY: Springer, 1: 151–186, doi:10.1007/978-0-387-30443-4_5, ISBN 978-0-387-30443-4
  12. ↑ „The Best Broccoli Varieties to Grow Your Own“. Gardener's Path (2018-yil 28-iyun).
  13. ↑ Stansell, Zachary; Hyma, Katie; Fresnedo-Ramírez, Jonathan; Sun, Qi; Mitchell, Sharon; Björkman, Thomas; Hua, Jian (1 July 2018). „Genotyping-by-sequencing of Brassica oleracea vegetables reveals unique phylogenetic patterns, population structure and domestication footprints“. Horticulture Research (inglizcha). 5-jild, № 1. 38-bet. doi:10.1038/s41438-018-0040-3. ISSN 2052-7276. PMC 6026498. PMID 29977574.
  14. ↑ Smith. „HGIC 1301 Broccoli“. Clemson University (1999-yil iyun). Qaraldi: 2009-yil 25-avgust.
  15. ↑ Branham, Sandra E.; Stansell, Zachary J.; Couillard, David M.; Farnham, Mark W. (1 March 2017). „Quantitative trait loci mapping of heat tolerance in broccoli (Brassica oleracea var. italica) using genotyping-by-sequencing“. Theoretical and Applied Genetics (inglizcha). 130-jild, № 3. 529–538-bet. doi:10.1007/s00122-016-2832-x. ISSN 1432-2242. PMID 27900399.
  16. ↑ Liptay, Albert (1988). "Broccoli". Broccoli. 
  17. ↑ „Broccoli“. Agricultural Marketing Resource Center, US Department of Agriculture (2018-yil 1-iyun). Qaraldi: 2019-yil 27-iyun.
  18. ↑ „Broccoli production“. Pennsylvania State University, Extension Service (2005-yil 20-iyun). Qaraldi: 2021-yil 10-fevral.
  19. ↑ Bell, Luke; Oloyede, Omobolanle O.; Lignou, Stella; Wagstaff, Carol; Methven, Lisa (2018-04-30). „Taste and flavor perceptions of glucosinolates, isothiocyanates, and related compounds“ (PDF). Molecular Nutrition and Food Research. 62-jild, № 18. 1700990-bet. doi:10.1002/mnfr.201700990. ISSN 1613-4125. PMID 29578640.
  20. ↑ „Human bitter perception correlates with bitter receptor messenger RNA expression in taste cells“. Am J Clin Nutr. 98-jild, № 4. 2013. 1136–43-bet. doi:10.3945/ajcn.113.066688. PMC 3778862. PMID 24025627.
  21. ↑ Heitzman, J. Richard. Butterflies and moths of Missouri, Rathert, Jim (principal photographer) Love: , Jefferson City, MO: Missouri Dept. of Conservation, 1996. ISBN 1-887247-06-8. 
  22. ↑ „Cabbage, Broccoli & Other Cole Crop Insect Pests“ (en-US). Home & Garden Information Center. Clemson University (2020-yil 4-may). Qaraldi: 2020-yil 28-noyabr.
Vikiomborda Brokkoli
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Brokkoli&oldid=4207962" dan olindi