Amorphophallus titanum

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Murda guli
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Bir urugʻpallalilar
Alismatales
Araceae
Amorphophallus
A. titanum
Binar nomi
Amorphophallus titanum

(Becc.) Becc. ex Arcang
Sinonimlar
  • Amorphophallus selebicus Nakai
  • Conophallus titanum Becc.

Amorphophallus titanum, titan arum, Araceae oilasiga mansub gulli oʻsimlik. U dunyodagi eng katta shoxlanmagan toʻpgulga ega. Talipot palmasi, Corypha umbraculifera undan kattaroq gullaydi, lekin uning gullari shoxlangan. A. titanum Indoneziyaning Sumatra orolidagi tropik oʻrmonlar uchun endemik hisoblanadi.

Chirigan oʻlik hidiga oʻxshab hid taratgani uchun, titan arum oʻlik gul yoki oʻlik oʻsimlik deb ham ataladi (indonezcha: bunga bangkai — bunga gul degan maʼnoni anglatadi, bangkay esa jasad, jasad yoki oʻlik deb tarjima qilinishi mumkin).

Titan arum rezavorlari silindrsimon qafas ichidagi sharlarning oʻramiga oʻxshab joylashgan. Ushbu tuzilmalar kristallar deb ham ataladi.

Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

A. titanum oʻz nomini qadimgi yunoncha (ἄμορφος) dan olingan. Amorphos, „shaklsiz, notoʻgʻri“ + φαλλός phallos, " phallus " va Τιτάν Titan, „titan, gigant“.

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

A. titanum : Bu 2003-yil may oyida Bonn universitetining (Germaniya) botanika bogʻlarida gullaydigan titan arumining eng yirik ilmiy hujjatlashtirilgan inflorescence edi. Uning balandligi tuberdan 306 sm, tuproq yuzasidan 274 sm

Titan arumning toʻpgulining balandligi 3 m (10 ft) dan ortiq boʻlishi mumkin[2][3]. Kuku pinti va kalla nilufar kabi, u katta gulbargga oʻxshab koʻrinadigan spathe bilan oʻralgan xushboʻy gullardan iborat. Titan arum guloʻrini tashqi tomondan quyuq yashil rangda va ichki tomondan quyuq bordo qizil rangda boʻlib, chuqur oʻralgan tuzilishga ega. Yuqori halqada erkak gullar bor, pastki halqa yorqin qizil-toʻq sariq karpellar bilan qoplangan. Titan arumining hidi („xushboʻyligi“) chirigan goʻshtga oʻxshaydi, uni changlatuvchi oʻlik qoʻngʻizlar va goʻsht chivinlari (Sarcophagidae oilasi) oʻziga jalb qiladi. Toʻpgul quyuq qizil rangi va tuzilishi bilan goʻsht boʻlagi koʻrinishiga oʻxshab ketadi. Gullash davrida toʻpgulning uchi taxminan inson tanasining harorati boʻlib, bu hidning tarqalishiga yordam beradi. Bu issiqlik, shuningdek, tana goʻshtini isteʼmol qiluvchi hasharotlarni oʻziga tortadigan illyuziyaga yordam beradi, deb ishoniladi[4]

Erkak va urgʻochi gullar bir xil toʻpgulda oʻsadi. Avval urgʻochi gullar ochiladi, bir yoki ikki kundan keyin erkak gullar gullaydi. Bu holat godatda ulning oʻzini changlatishiga qarshilik qiladi.

Amorphophallus titanum

Gul qurib ketgandan soʻng, yer osti qobigʻidan kichik daraxtning oʻlchamiga etgan bitta barg oʻsadi. Barg yashil poyada oʻsadi, uning tepasi uchta boʻlakka boʻlinadi, ularning har birida koʻplab varaqalar mavjud. Barglarning uzunligi 6 m (20 ft) gacha yetishi mumkin. Har yili eski barg qurib, oʻrniga yangisi oʻsadi. Korm etarlicha energiya toʻplaganida, u taxminan toʻrt oy davomida harakatsiz holatga keladi. Keyin jarayon takrorlanadi.

Ogʻirligi 117 kg boʻlgan A. titanum tuber: Keyinchalik u 2006-yil may oyida Bonn botanika bogʻida bir vaqtning oʻzida uchta inflorescences hosil qildi.

Uning qobigʻi ogʻirligi 50 kg (110 lb) ga yaqin[5]. Uels malika konservatoriyasidagi Kew Gardensdagi namuna uyqu holatidan keyin koʻchirilganda, vazni 91 kg (201 lb) deb qayd etilgan[6]. 2006-yilda Germaniyaning Bonn shahridagi botanika bogʻida 117 kg (258 lb) ogʻirlikdagi oʻsimlik urugʻi qayd etilgan[7]. 2010-yilda Nyu-Xempshir shtatining Gilford shahrida doktor Lui Rikkardiello tomonidan yetishtirilgan A. titanining vazni 138 kg (305 lb) ni tashkil etgan[8][9]. Biroq, hozirgi rekord Edinburg Qirollik botanika bogʻida oʻstirilgan 153.9 kg (339 lb) ogʻirlikdagi boshoqqa tegishli[10]. Hujjatlangan eng baland gullash 2013-yil may oyida Bonn botanika bogʻida (Germaniya) qayd etilgan va toʻpgul uzunligi 3,20 m ga yetgan[11][12].

Tarqalish[tahrir | manbasini tahrirlash]

A. titanumning vatani faqat Gʻarbiy Sumatra[13] boʻlib, u yerda ohaktosh tepaliklardagi yomgʻir oʻrmonlaridagi teshiklarda oʻsadi[14]. Biroq, oʻsimlik butun dunyo boʻylab botanika bogʻlari va bir nechta xususiy kollektorlar tomonidan yetishtiriladi[15].

Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Titan arum yovvoyi tabiatda faqat Sumatra, Indoneziyaning ekvatorial yomgʻirli oʻrmonlarida oʻsadi. Birinchi marta 1878-yilda italiyalik botanik Odoardo Bekkari tomonidan ilmiy taʼriflangan. Yovvoyi tabiatda oʻsimlik kamdan-kam gullaydi. U birinchi marta 1889-yilda Kyu, London, Buyuk Britaniyadagi Qirollik botanika bogʻida oʻstirilgan. Qoʻshma Shtatlardagi birinchi hujjatlashtirilgan gullash 1937 va 1939-yillarda Nyu-York botanika bogʻida boʻlgan. Bu gullash 1939’yilda titan arumni Bronksning rasmiy guli sifatida belgilashga ham ilhomlantirdi, oʻsimlik oʻrnini 2000-yilda kun nilufari egalladi. Bonn botanika bogʻlarida titan arum 1932-yildan boshlab yetishtirila boshlandi va eng katta kollektsiya Vilgelm Bartlot tomonidan 1988-yildan keyin qurilgan, shundan beri 30 ga yaqin gul qayd etilgan va tadqiq qilingan[16]. Soʻnggi yillarda madaniy oʻsimliklar soni koʻpaydi va butun dunyo boʻylab bogʻlarda bir yilda besh yoki undan koʻp gullash hodisasi sodir boʻladi, chunki bugungi kunda bogʻlar uchun yetishtirish talablari batafsil maʼlum[17]. Ilgʻor changlatish texnikasi shuni anglatadiki, bu oʻsimlik kamdan-kam hollarda havaskor bogʻbonlar tomonidan yetishtiriladi. Biroq, 2011-yilda birinchi marta Roseville High School (Roseville, California) maktabida, titan arum gullagan[18].

A. titanium: Erkak (yuqorida, sariq) va urgʻochi (pastda, jigarrang-binafsha rang) gullari spadiks, Bot. Gard, Universitet. Bonn, 1987-yil mart

2003-yil may oyida ekilgan eng baland toʻpgullarning balandligi, taxminan 3,20 m (10)fut 5 dyuym) ga yetgan (tuproq yuzasidan 3,07 m balandda). Oʻsimlik Germaniyadagi Bonn botanika bogʻida oʻstirilgan. Toʻpgullar tahlil qilingan, suratga olingan va hujjatlashtirilgan[19][20]. Voqea Ginnesning rekordlar kitobi tomonidan eʼtirof etildi[21].Lui Rikkardielloga tegishli AQShdagi eng katta gulning uzunligi 3.10 m (10 ft 2 in) ga yetgan. Bu voqea ham Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan[22][23].

Gullash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Titan arum birinchi marta gullashdan oldin odatda 5 yildan 10 yilgacha vegetativ oʻsadi. Oʻsimlikning dastlabki gullashidan keyin uning gullash chastotasida sezilarli oʻzgarishlar boʻlishi mumkin. Oʻstirish sharoitlari batafsil maʼlum[24]. Baʼzi oʻsimliklar yana 7-10 yil davomida gullamasligi mumkin, boshqalari esa har ikki yoki uch yilda bir marta gullashi mumkin. Bonn botanika bogʻlarida optimal etishtirish sharoitida oʻsimliklar har ikkinchi yilda muqobil ravishda gullashi kuzatildi[25][26]. Kopengagen botanika bogʻida oʻsimlik har ikki yilda (2012-yildan 2022-yilgacha) gullagan[27]. Bir yil ichida ketma-ket gullash hujjatlashtirilgan[28]. Bundan Germaniyaning Bonn shahrida oʻsimlik bir vaqtning oʻzida uchta gul hosil qildi[29][30]. 2020-yil may oyida Chikagodagi botanika bogʻida „Baxmal qirolicha“ deb nomlangan gul uch marta gullagan, biroq COVID-19 tufayli tomoshalar omma uchun yopiq edi[31].

Amorphophallus titanum Mayami, FL, Fairchild tropik botanika bogʻida gullaydi. 2001-yilda olingan surat.

Guli odatda tushdan keyin[32] va kechgacha ochiladi va tun boʻyi ochiq qoladi. Bu vaqtda urgʻochi gullar changlanadi. Garchi koʻpchilik gullar 12 soat ichida soʻliy boshlasa-da, baʼzilari 24 dan 48 soatgacha ochiq qolishi maʼlum. Gul soʻlib ketganda, urgʻochi gullar changlanish qobiliyatini yoʻqotadi.

Bir paytlar oʻz-oʻzini changlatish imkonsiz deb hisoblangan, ammo 1992-yilda Bonndagi botaniklar oʻz oʻsimliklarini erkak gullardan olingan oʻz gulchanglari bilan qoʻlda changlatdilar. Jarayon muvaffaqiyatli oʻtdi, natijada meva va yuzlab urugʻlar paydo boʻldi, koʻplab koʻchatlar ishlab chiqarildi va tarqatildi[33][34][35]. Bundan tashqari, 2011-yilda Minnesota shtatidagi Gustavus Adolf kollejidagi titan arum kutilmaganda oʻz-oʻzini changlatish yoʻli bilan yashovchan urugʻ hosil qildi[36].

Hid[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gul asta-sekin ochilganda, gulbarglar 37 °C (99 °F) ga qadar qiziydi va oʻlik hayvonlar bilan oziqlanadigan yoki chirigan goʻshtga tuxum qoʻyadigan changlatuvchilarni, hasharotlarni jalb qilish uchun kuchli hidlarni ritmik ravishda tarqatadi[37]. Hidning kuchi kechki paytdan yarim tungacha, oʻlik qoʻngʻizlar va goʻsht chivinlari changlatuvchi sifatida faol boʻladi, ertalabgacha susayadi[38]. Gul tomonidan chiqarilgan kimyoviy moddalarning tahlillari shuni koʻrsatadiki, hidga dimetil trisulfid (masalan, limburger pishloqi), dimetil disulfid (sarimsoq), trimetilamin (chirigan baliq), izovalerik kislota (terli paypoq), benzil spirti (shirin gul hidi), fenol (xloraseptik kabi) va indol (najas) kiradi[39][40].

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  • Amorphophallus titanum tasvirlari
  • Indoneziyaning Sumatra shahridagi ikkita titan arum (taxminan 1900-40); bargda bitta, 6 m (20 ft) tagacha yetishi mumkin
    Indoneziyaning Sumatra shahridagi ikkita titan arum (taxminan 1900-40); bargda bitta, 6 m (20 ft) tagacha yetishi mumkin
  • A. titanumning kichik koʻchati, Muttart konservatoriyasi, Edmonton, Kanada
    A. titanumning kichik koʻchati, Muttart konservatoriyasi, Edmonton, Kanada
  • Ichkaridan koʻrinadigan polen maydoni (UC Davis, Kaliforniya)
    Ichkaridan koʻrinadigan polen maydoni (UC Davis, Kaliforniya)
  • Oʻsimlik gullashni tugatadi.
    Oʻsimlik gullashni tugatadi.
  • A. titanum yaqindan koʻrinishi, Bayreut universiteti, Germaniya, 2015-yil 6-iyun
    A. titanum yaqindan koʻrinishi, Bayreut universiteti, Germaniya, 2015-yil 6-iyun
  • A. titanum yaqin, Bayreut universiteti, Germaniya, 2015-yil 6-iyun
    A. titanum yaqin, Bayreut universiteti, Germaniya, 2015-yil 6-iyun
  • A. titanum varaqalari, Muttart konservatoriyasi, Edmonton, Kanada
    A. titanum varaqalari, Muttart konservatoriyasi, Edmonton, Kanada
  • A. titanum mevalar bilan, Liberec, Chexiya
    A. titanum mevalar bilan, Liberec, Chexiya
  • Spadix asosida gullar bilan spathe ichiga A. titanum koʻrinishi. Botanika bogʻlari universiteti. Bonn 28. Mart 1997
    Spadix asosida gullar bilan spathe ichiga A. titanum koʻrinishi. Botanika bogʻlari universiteti. Bonn 28. Mart 1997
  • 2009-yil sentabr oyida Bonn shahridagi Botanika bogʻlari universitetida mevali A. titanum
    2009-yil sentabr oyida Bonn shahridagi Botanika bogʻlari universitetida mevali A. titanum
  • A. titanum yosh, Botanika bogʻlari universitetida faqat bitta bargni kengaytirmoqda. Bonn, 2009-yil iyul
    A. titanum yosh, Botanika bogʻlari universitetida faqat bitta bargni kengaytirmoqda. Bonn, 2009-yil iyul

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Yuzammi & Hadiah, J.T. (2018). "Amorphophallus titanum". IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T118042834A118043213. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T118042834A118043213.en.{{cite journal}}: CS1 maint: uses authors parameter (link)
  2. ↑ Barthlott, W. & W. Lobin (Eds.) (1998): Amorphophallus titanum.
  3. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  4. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  5. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  6. ↑ Lobin, W., Neumann, M., Radscheit, M. & W. Barthlott (2007): The cultivation of Titan Arum (Amorphophallus titanum) — A flagship species for Botanic Gardens, Sibbaldia 5: 69-86 https://journals.rbge.org.uk/rbgesib/article/view/8/8
  7. ↑ „Titanenwurz – Bonner Blütenstände“ (2013). 27-iyun 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-noyabr 2022-yil.
  8. ↑ Gilford Steamer (newspaper) July 1, 2010 pp.
  9. ↑ „Tallest bloom“.
  10. ↑ McDonald. „Royal Botanic Garden Edinburgh – The story of our corm“. www.rbge.org.uk. 19-iyul 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-noyabr 2022-yil.
  11. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  12. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  13. ↑ Barthlott, W. & W. Lobin (Eds.) (1998): Amorphophallus titanum.
  14. ↑ University of Connecticut. „Amorphophallus titanum“ (14-fevral 2011-yil). 2012-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-fevral 2011-yil.
  15. ↑ Barthlott, W. & W. Lobin (Eds.) (1998): Amorphophallus titanum.
  16. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  17. ↑ Lobin, W., Neumann, M., Radscheit, M. & W. Barthlott (2007): The cultivation of Titan Arum (Amorphophallus titanum) — A flagship species for Botanic Gardens, Sibbaldia 5: 69-86 https://journals.rbge.org.uk/rbgesib/article/view/8/8
  18. ↑ Gilford Steamer (newspaper) July 1, 2010 pp.
  19. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  20. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  21. ↑ Botanic Garden of the University of Bonn. „Official Homepage of the Botanic Garden“. 2008-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-fevral 2008-yil.
  22. ↑ Tallest bloom.
  23. ↑ Koziol, J. 2010.
  24. ↑ Lobin, W., Neumann, M., Radscheit, M. & W. Barthlott (2007): The cultivation of Titan Arum (Amorphophallus titanum) — A flagship species for Botanic Gardens, Sibbaldia 5: 69-86 https://journals.rbge.org.uk/rbgesib/article/view/8/8
  25. ↑ Barthlott, W. & W. Lobin (Eds.) (1998): Amorphophallus titanum.
  26. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  27. ↑ Eastern Illinois University’s Three Titan Arum Blooms 2012 Retrieved 2013-08-11
  28. ↑ 'Big Bucky' 5/2009 and 6/2009, University of Wisconsin-Madison
  29. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  30. ↑ University of Bonn Botanic Garden, Bonn, Germany Three blooms from one corm (Wayback Machine saytida 3-mart 2016-yil sanasida arxivlangan) Retrieved 2013-08-11
  31. ↑ „The Velvet Queen | Chicago Botanic Garden“.
  32. ↑ Eastern Illinois University’s Three Titan Arum blooms 2012.
  33. ↑ Barthlott, W. & W. Lobin (Eds.) (1998): Amorphophallus titanum.
  34. ↑ Titan Arum in the, Botanical Gardens Bonn — http://www.botgart.uni-bonn.de/o_samm/titan/amor.php (Wayback Machine saytida 5-oktabr 2021-yil sanasida arxivlangan)
  35. ↑ Lobin, W., Neumann, M., Radscheit, M. & W. Barthlott (2007): The cultivation of Titan Arum (Amorphophallus titanum) — A flagship species for Botanic Gardens, Sibbaldia 5: 69-86 https://journals.rbge.org.uk/rbgesib/article/view/8/8
  36. ↑ Gustavus Adolphus College Self-pollination 2011.
  37. ↑ Barthlott, W., Szarzynski, J., Vlek, P., Lobin, W., & N. Korotkova (2009): A torch in the rainforest: thermogenesis of the Titan arum (Amorphophallus titanum).
  38. ↑ „Titan Arum—FAQ | Chicago Botanic Garden“. www.chicagobotanic.org. Qaraldi: 1-oktabr 2015-yil.
  39. ↑ American Chemical Society.
  40. ↑ Cornell University. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Amorphophallus_titanum&oldid=3556325" dan olindi