Gender asosida kamsitish: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Tahrir izohi yoʻq
Qator 1: Qator 1:
{{Diskriminatsiya yon paneli}}
{{Diskriminatsiya yon paneli}}
'''Genetik kamsitish''' odamlarning begonalarga boshqacha munosabatda boʻlganda (yoki muomala qilinganda) yuzaga keladi, chunki ular irsiy buzilish xavfini keltirib chiqaradigan yoki oshiradigan [[gen]] [[Mutatsiya|mutatsiyasi]] (lari) ga ega yoki shu holat mavjud deb hisoblanadilar. Bu, shuningdek, irqiy kamsitish holatiga koʻproq mos keladigan boʻlsa-da, irq bilan bogʻliq boʻlgan, shu jumladan, shaxsiy fazilatlariga emas, balki shaxsning [[Genotip|genotipiga]] asoslangan har qanday va barcha kamsitishlarga ham tegishli boʻlishi mumkin. Ayrim huquqshunos olimlar irsiy kamsitishning aniqroq va kengroq taʼrifini quyidagicha izohlaydilar: „Genetik kamsitish deganda, shaxsning kasallik yoki nogironligining jismoniy namoyon boʻlishi natijasida emas, balki shaxsning faqat genetik holatiga salbiy munosabat bildirish deb tushunilishi kerak<ref>{{Cite journal|title=Genetic Testing Meets Big Data: Torts and Contract Law Issues|ssrn=2460891|date=2014|place=Rochester, NY}}</ref>.“ Genetik diskriminatsiya genetik determinizm va irsiy essenizm asosida yotadi<ref name=":0">{{Cite journal|title=Genetic Data and Civil Rights|ssrn=2460897|date=2015|place=Harvard Civil Rights- Civil Liberties Law Review|doi=10.2139/ssrn.2460897}}</ref> va '''genizm''' konsepsiyasiga asoslanadi, yaʼni insonning oʻziga xos xususiyatlari va qobiliyatlari genlar tomonidan belgilanadi<ref name="Annas 2003">{{Cite journal|author-link=George Annas|title=Genism, Racism, and the Prospect of Genetic Genocide|date=2003|url=http://www.gjga.org/inside.asp?a=1&action=item&source=documents&id=19|access-date=2008-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110726104538/http://www.gjga.org/inside.asp?a=1&action=item&source=documents&id=19|archivedate=2011-07-26}}</ref>.


'''Gender tengligi''' inson huquqlarining ajralmas qismi boʻlsa-da, dunyoda gender bilan bogʻlik kamsitilish, gender boʻyicha [[diskriminatsiya]], huquqlarning poymol etilishi, gender asimmetriya keng tarqalgan.
'''Gender tengligi''' inson huquqlarining ajralmas qismi boʻlsa-da, dunyoda gender bilan bogʻlik kamsitilish, gender boʻyicha [[diskriminatsiya]], huquqlarning poymol etilishi, gender asimmetriya keng tarqalgan.
Qator 5: Qator 6:
Masalan, davlat boshqaruvi, siyosiy qarorlar qabul qilish, yirik va oʻrta biznes sohasida erkaklarning ustunlik qilishi, iqtisodiyotning kam daromadli sohalarida ayollarning ustunlik qilishi. 60% qizlar boshlangʻich va oʻrta taʼlimni oʻgʻil bolalarga qaraganda kam oladilar.
Masalan, davlat boshqaruvi, siyosiy qarorlar qabul qilish, yirik va oʻrta biznes sohasida erkaklarning ustunlik qilishi, iqtisodiyotning kam daromadli sohalarida ayollarning ustunlik qilishi. 60% qizlar boshlangʻich va oʻrta taʼlimni oʻgʻil bolalarga qaraganda kam oladilar.


'''Gender pariteti''' faqat baʼzi sohalarga oid (masalan, gumanitar soha, sanʼat) boʻlib qolmoqda, ammo ilm-fan yoki injeneriya sohasida ayollarning ishtirokini talab darajasida deb boʻlmaydi. Ish bilan taʼminlanish, karyera, oylik maosh miqdori, yuqori lavozimlarga tayinlanish masalalarida muammolar saklanib
'''Gender pariteti''' faqat baʼzi sohalarga oid (masalan, gumanitar soha, sanʼat) boʻlib qolmoqda, ammo ilm-fan yoki injeneriya sohasida ayollarning ishtirokini talab darajasida deb boʻlmaydi. Ish bilan taʼminlanish, karyera, oylik maosh miqdori, yuqori lavozimlarga tayinlanish masalalarida muammolar shaklanib qolmoqda.

qolmoqda.
Dunyo boʻylab milliarddan ortiq ayollar oilaviy, maishiy va jinsiy zoʻravonliklarga qarshi huquqiy himoyadan mahrum. Jins boʻyicha ish haqida tafovut dunyo miqiyosida 23% ni tashkil etadi va qishloq joylarda 40% gacha yetadi. Ayollar dunyo aholisining qariyb yarmini tashkil etsa-da, milliy parlamentlar aʼzolarining atigi 18,4% ayollar hissasiga toʻgʻri keladi. Milliy parlamentlarda ayollarning ulushi oʻrtacha 25% dan kam.
Dunyo boʻylab milliarddan ortiq ayollar oilaviy, maishiy va jinsiy zoʻravonliklarga qarshi huquqiy himoyadan mahrum. Jins boʻyicha ish haqida tafovut dunyo miqiyosida 23% ni tashkil etadi va qishloq joylarda 40% gacha yetadi. Ayollar dunyo aholisining qariyb yarmini tashkil etsa-da, milliy parlamentlar aʼzolarining atigi 18,4% ayollar hissasiga toʻgʻri keladi. Milliy parlamentlarda ayollarning ulushi oʻrtacha 25% dan kam.
2011-yilda Yevropa Ittifoqida faqat 2 ta davlat rahbari va 2 ta hukumat rahbari ayol boʻlgan. Dunyo boʻyicha 17 ta davlat yoki hukumat rahbari ayol kishidir. [[Yevropa]]da yirik kompaniyalarning atigi 3% ni rahbar ayollar boshqaradi.
2011-yilda Yevropa Ittifoqida faqat 2 ta davlat rahbari va 2 ta hukumat rahbari ayol boʻlgan. Dunyo boʻyicha 17 ta davlat yoki hukumat rahbari ayol kishidir. [[Yevropa]]da yirik kompaniyalarning atigi 3% ni rahbar ayollar boshqaradi.

Xotin-qizlar huquqlarining himoya qilinishi va ularning manfaatlari ifoda etilishida siyosiy hayotda va qarorlar qabul qilish jarayonida ayollarning erkaklar bilan tengma-teng ishtiroki talab etiladi. Gender tengligi insonning asosiy huquqlari tizimiga kiradi.
Xotin-qizlar huquqlarining himoya qilinishi va ularning manfaatlari ifoda etilishida siyosiy hayotda va qarorlar qabul qilish jarayonida ayollarning erkaklar bilan tengma-teng ishtiroki talab etiladi. Gender tengligi insonning asosiy huquqlari tizimiga kiradi.

Genetik diskriminatsiya mamlakat joylashuviga va genetik diskriminatsiyani cheklash uchun qabul qilingan himoyalarga qarab turli xil shakllarda boʻladi, masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi GINA odamlarni genetik kelib chiqishiga koʻra ishlash yoki tibbiy yordam olish holatlarida ularning huquqlarini himoya qiladi<ref name=":3">{{Veb manbasi |url=https://www.genome.gov/pages/policyethics/geneticdiscrimination/saponhr493.pdf |sarlavha=Statement of Administration policy |arxivurl=https://web.archive.org/web/20180821041344/https://www.genome.gov/pages/policyethics/geneticdiscrimination/saponhr493.pdf |arxivsana=2018-08-21 |muallif=Executive Office of the President |ish=Office of Management and Budget |sana=27 April 2007}}</ref>. Genetik kamsitish soyaboni tushunchasi shaxsning tadqiqotni toʻliq tushungan holda ongli ravishda tadqiqotda ishtirok etish toʻgʻrisida qaror qabul qilish huquqini anglatadi<ref name=":4">{{Cite journal|title=Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics|journal=Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes|volume=2|issue=2|pages=81–90|date=June 2018|pmid=30225437|pmc=6124343|doi=10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005}}</ref>.

Amerika Qoʻshma Shtatlarida genetik diskriminatsiya doimiy ravishda rivojlanib borayotgan tushuncha boʻlib, u turli sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Isteʼmolchiga toʻgʻridan-toʻgʻri genetik testlar natijasini berish rivojlanayotgan texnologiyalar orqali keng genetik sogʻliqni saqlash maʼlumotlarini jamoatchilikka koʻproq kiritishga imkon beradi, ammo bu maxfiylik qoidalari blan bogʻliq muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, [[COVID-19 pandemiyasi]] genetik kasalliklarga chalingan insonlarning qiyinchiliklarini kuchaytirdi, chunki ular AQSh sogʻliqni saqlash tizimida turli kamsitishlarga duch kelishadi.

Genetik kamsitish gʻoyasiga qarshi kurash Ikkinchi Jahon Urushidan koʻp oʻtmay yaratilgan 1947-yildagi Nyurnberg kodeksida tilga olingan. Urush davomida Germaniyada oʻtkazilgan sinovlarda minglab irqiy va nogiron qurbonlar halok boʻlgan<ref name=":4">{{Cite journal|title=Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics|journal=Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes|volume=2|issue=2|pages=81–90|date=June 2018|pmid=30225437|pmc=6124343|doi=10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBravermanShapiroBernstein2018">Braverman G, Shapiro ZE, Bernstein JA (June 2018). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6124343 „Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics“]. ''Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes''. '''2''' (2): 81–90. [[Raqamli obyekt identifikatori|doi]]:[[doi:10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005|10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005]]. [[PMC (identifikator)|PMC]]&nbsp;<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible">[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6124343 6124343]</span>. [[PubMed|PMID]]&nbsp;[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30225437 30225437].</cite></ref>. Oʻshandan buyon irqiylashtirilgan genetik diskriminatsiyaning yangi holatlari, genetik maʼlumotni genomik biobanklarga almashish va keyingi yangi davolash usullarini oʻz ichiga olgan yangi muammolar paydo boʻlgan. Koʻpgina mamlakatlar hali ham fan, huquq va kundalik hayotda genetik kamsitishlarga qarshi kurash siyosatini ishlab chiqmoqda<ref>{{Cite journal|date=2017-03-06|title=Normative Approaches to Address Genetic Discrimination: Placebo or Panacea?|journal=Trends in Genetics|place=Rochester, NY|ssrn=2911199}}</ref>.
[[Fayl:H.R._493_-_Genetic_Information_Nondiscrimination_Act_(GINA)_(27946508696).jpg|thumb|On May 21, 2008, George W. Bush signed the Genetic Information Nondiscrimination Act, protecting individuals from genetic discrimination in health insurance and employment.<ref>{{Veb manbasi |url=http://ginahelp.org/ |sarlavha=GINAhelp.org – Your GINA Resource |ish=ginahelp.org |qaralgan sana=2019-10-21}}</ref>]]

== Global vositalar ==
Inson genomi va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (1997-yil), Inson genetik maʼlumotlari toʻgʻrisidagi xalqaro deklaratsiya (2003-yil)<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=UNESCO adopts international declaration on human genetic data |url=https://cordis.europa.eu/article/id/21077-unesco-adopts-international-declaration-on-human-genetic-data |qaralgan sana=1 June 2023 |ish=European Commission}}</ref> va bioetika va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (2005-yil)<ref>{{Veb manbasi |sana=2015-10-05 |sarlavha=UN panel warns against 'designer babies' and eugenics in 'editing' of human DNA {{!}} UN News |url=https://news.un.org/en/story/2015/10/511732 |qaralgan sana=2023-06-01 |ish=news.un.org |til=en}}</ref> [[UNESCO|UNESCOning]] xalqaro Bioetika qoʻmitasi tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan global hujjatlardir.

== Yana qarang ==
== Yana qarang ==
* [[Disgeniklar]]
* ''[[Gattaca]]'', genetik diskriminatsiya haqidagi eng mashhur film
* [[Genetik maxfiylik]]
* [[Inson genomi loyihasi]]
* [[Sogʻliqni saqlash sugʻurtasi portativligi va javobgarligi toʻgʻrisidagi qonun]]
* [[Genetik maʼlumotni kamsitmaslik toʻgʻrisidagi qonun]]
* [[Amerikalik nogironlar qonuni]]
* [[Imkoniyatli parvarish toʻgʻrisidagi qonun]]
* [[Genetik diskriminatsiya observatoriyasi]]
== Manbalar ==
== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{manbalar}}
== Havolalar ==
==Havolalar ==

* [https://www.genome.gov/about-genomics/policy-issues/Genetic-Discrimination Genetik diskriminatsiya boʻyicha Milliy inson genomi tadqiqot instituti]
* {{cite news |date=25 April 2008 |title=US Blocks Genetic Discrimination |work=[[BBC News]] |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7366264.stm |access-date=2010-01-04}}
* [https://web.archive.org/web/20160307050955/http://respondgeneticdiscrimination.com/ Genetik diskriminatsiyaga javob bering]

25-Dekabr 2023, 11:22 dagi koʻrinishi

Diskriminatsiya turkumining bir qismi
Diskriminatsiya
Shakllar
Xususiyatlar
Ijtimoiy
Diniy
Etnik/milliy
Namoyishlar
Siyosat
Qarshi choralar
Tegishli mavzular

Genetik kamsitish odamlarning begonalarga boshqacha munosabatda boʻlganda (yoki muomala qilinganda) yuzaga keladi, chunki ular irsiy buzilish xavfini keltirib chiqaradigan yoki oshiradigan gen mutatsiyasi (lari) ga ega yoki shu holat mavjud deb hisoblanadilar. Bu, shuningdek, irqiy kamsitish holatiga koʻproq mos keladigan boʻlsa-da, irq bilan bogʻliq boʻlgan, shu jumladan, shaxsiy fazilatlariga emas, balki shaxsning genotipiga asoslangan har qanday va barcha kamsitishlarga ham tegishli boʻlishi mumkin. Ayrim huquqshunos olimlar irsiy kamsitishning aniqroq va kengroq taʼrifini quyidagicha izohlaydilar: „Genetik kamsitish deganda, shaxsning kasallik yoki nogironligining jismoniy namoyon boʻlishi natijasida emas, balki shaxsning faqat genetik holatiga salbiy munosabat bildirish deb tushunilishi kerak[1].“ Genetik diskriminatsiya genetik determinizm va irsiy essenizm asosida yotadi[2] va genizm konsepsiyasiga asoslanadi, yaʼni insonning oʻziga xos xususiyatlari va qobiliyatlari genlar tomonidan belgilanadi[3].

Gender tengligi inson huquqlarining ajralmas qismi boʻlsa-da, dunyoda gender bilan bogʻlik kamsitilish, gender boʻyicha diskriminatsiya, huquqlarning poymol etilishi, gender asimmetriya keng tarqalgan. Gender asimmetriya (gender asymmetry) ijtimoiy hayotning ayrim sohalarida ayollar va erkaklar tengsizligini anglatadi. Masalan, davlat boshqaruvi, siyosiy qarorlar qabul qilish, yirik va oʻrta biznes sohasida erkaklarning ustunlik qilishi, iqtisodiyotning kam daromadli sohalarida ayollarning ustunlik qilishi. 60% qizlar boshlangʻich va oʻrta taʼlimni oʻgʻil bolalarga qaraganda kam oladilar.

Gender pariteti faqat baʼzi sohalarga oid (masalan, gumanitar soha, sanʼat) boʻlib qolmoqda, ammo ilm-fan yoki injeneriya sohasida ayollarning ishtirokini talab darajasida deb boʻlmaydi. Ish bilan taʼminlanish, karyera, oylik maosh miqdori, yuqori lavozimlarga tayinlanish masalalarida muammolar shaklanib qolmoqda.

Dunyo boʻylab milliarddan ortiq ayollar oilaviy, maishiy va jinsiy zoʻravonliklarga qarshi huquqiy himoyadan mahrum. Jins boʻyicha ish haqida tafovut dunyo miqiyosida 23% ni tashkil etadi va qishloq joylarda 40% gacha yetadi. Ayollar dunyo aholisining qariyb yarmini tashkil etsa-da, milliy parlamentlar aʼzolarining atigi 18,4% ayollar hissasiga toʻgʻri keladi. Milliy parlamentlarda ayollarning ulushi oʻrtacha 25% dan kam. 2011-yilda Yevropa Ittifoqida faqat 2 ta davlat rahbari va 2 ta hukumat rahbari ayol boʻlgan. Dunyo boʻyicha 17 ta davlat yoki hukumat rahbari ayol kishidir. Yevropada yirik kompaniyalarning atigi 3% ni rahbar ayollar boshqaradi.

Xotin-qizlar huquqlarining himoya qilinishi va ularning manfaatlari ifoda etilishida siyosiy hayotda va qarorlar qabul qilish jarayonida ayollarning erkaklar bilan tengma-teng ishtiroki talab etiladi. Gender tengligi insonning asosiy huquqlari tizimiga kiradi.

Genetik diskriminatsiya mamlakat joylashuviga va genetik diskriminatsiyani cheklash uchun qabul qilingan himoyalarga qarab turli xil shakllarda boʻladi, masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi GINA odamlarni genetik kelib chiqishiga koʻra ishlash yoki tibbiy yordam olish holatlarida ularning huquqlarini himoya qiladi[4]. Genetik kamsitish soyaboni tushunchasi shaxsning tadqiqotni toʻliq tushungan holda ongli ravishda tadqiqotda ishtirok etish toʻgʻrisida qaror qabul qilish huquqini anglatadi[5].

Amerika Qoʻshma Shtatlarida genetik diskriminatsiya doimiy ravishda rivojlanib borayotgan tushuncha boʻlib, u turli sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Isteʼmolchiga toʻgʻridan-toʻgʻri genetik testlar natijasini berish rivojlanayotgan texnologiyalar orqali keng genetik sogʻliqni saqlash maʼlumotlarini jamoatchilikka koʻproq kiritishga imkon beradi, ammo bu maxfiylik qoidalari blan bogʻliq muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, COVID-19 pandemiyasi genetik kasalliklarga chalingan insonlarning qiyinchiliklarini kuchaytirdi, chunki ular AQSh sogʻliqni saqlash tizimida turli kamsitishlarga duch kelishadi.

Genetik kamsitish gʻoyasiga qarshi kurash Ikkinchi Jahon Urushidan koʻp oʻtmay yaratilgan 1947-yildagi Nyurnberg kodeksida tilga olingan. Urush davomida Germaniyada oʻtkazilgan sinovlarda minglab irqiy va nogiron qurbonlar halok boʻlgan[5]. Oʻshandan buyon irqiylashtirilgan genetik diskriminatsiyaning yangi holatlari, genetik maʼlumotni genomik biobanklarga almashish va keyingi yangi davolash usullarini oʻz ichiga olgan yangi muammolar paydo boʻlgan. Koʻpgina mamlakatlar hali ham fan, huquq va kundalik hayotda genetik kamsitishlarga qarshi kurash siyosatini ishlab chiqmoqda[6].

On May 21, 2008, George W. Bush signed the Genetic Information Nondiscrimination Act, protecting individuals from genetic discrimination in health insurance and employment.[7]

Global vositalar

Inson genomi va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (1997-yil), Inson genetik maʼlumotlari toʻgʻrisidagi xalqaro deklaratsiya (2003-yil)[8] va bioetika va inson huquqlari boʻyicha umumjahon deklaratsiyasi (2005-yil)[9] UNESCOning xalqaro Bioetika qoʻmitasi tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan global hujjatlardir.

Yana qarang

Manbalar

  1. ↑ Genetic Testing Meets Big Data: Torts and Contract Law Issues. Rochester, NY. 2014. 
  2. ↑ Genetic Data and Civil Rights. Harvard Civil Rights- Civil Liberties Law Review. 2015. doi:10.2139/ssrn.2460897. 
  3. ↑ Genism, Racism, and the Prospect of Genetic Genocide. 2003. Archived from the original on 2011-07-26. https://web.archive.org/web/20110726104538/http://www.gjga.org/inside.asp?a=1&action=item&source=documents&id=19. Qaraldi: 2008-07-31. Gender asosida kamsitish]]
  4. ↑ Executive Office of the President. „Statement of Administration policy“. Office of Management and Budget (2007-yil 27-aprel). 2018-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ 5,0 5,1 "Ethical Issues in Contemporary Clinical Genetics". Mayo Clinic Proceedings. Innovations, Quality & Outcomes 2 (2): 81–90. June 2018. doi:10.1016/j.mayocpiqo.2018.03.005. PMID 30225437. PMC 6124343. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6124343.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
  6. ↑ "Normative Approaches to Address Genetic Discrimination: Placebo or Panacea?". Trends in Genetics (Rochester, NY). 2017-03-06. 
  7. ↑ „GINAhelp.org – Your GINA Resource“. ginahelp.org. Qaraldi: 2019-yil 21-oktyabr.
  8. ↑ „UNESCO adopts international declaration on human genetic data“. European Commission. Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.
  9. ↑ „UN panel warns against 'designer babies' and eugenics in 'editing' of human DNA | UN News“ (en). news.un.org (2015-yil 5-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 1-iyun.

Havolalar

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gender_asosida_kamsitish&oldid=3990972" dan olindi