Frontal boʻlak: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Frontal lobe“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

21-Aprel 2023, 09:03 dagi koʻrinishi

Miya bo'laklari *Ko'k- Frantal bo'lak

*Sariq-Parietal ya'ni Tepa bo'lagi

*Pushti-Oksipital bo'lak ya'ni Ensa bo'lagi

*Yashil-Temporal bo'lak ya'ni Chakka bo'lagi

LOBUS FRONTALIS

Frontal lob sutemizuvchilar miyaning to'rtta asosiy bo'lagidan eng kattasi bo'lib, miya yarim sharining old qismida ( parietal bo'lak va temporal bo'lak oldida) joylashgan. U parietal bo'lakdan markaziy bo'shliq deb nomalangan to'qimalar orasidagi truba va chakka bo'lagidan lateral egat (Sylvian yorig'i) deb ataladigan chuqurroq truba bilan ajralib turadi. Frontal lobning eng oldingi yumaloq qismi miyaning uchta qutbi frontal qutb sifatida tanilgan[1].

Frontal bo'lak frontal korteks ya'ni kortex bilan qoplangan. Frontal korteksga premotor po'stlog' va asosiy vosita po'stlog'i - motor korteksini qismlari kiradi. Frontal korteksni old qismi oldingi korteks bilan qoplangan. Birlamchi bo'lmagan vosita po'stloq frontal burchakning funktsional jihatdan aniqlangan qismi.

Frontal bo'lakda 4 ta asosiy girus ya'ni burmalar mavjud. Presentral girus to'g'ridan-to'g'ri markaziy egatning old tomonida joylashgan bo'lib, unga parallel ravishda ishlaydi va tananing ma'lum qismlarining ixtiyoriy harakatlarini boshqaradigan asosiy markaz po'stlog'i. Frontal burmalarning gorizontal ravishda joylashgan 3 ta kichik bo'limi - yuqori frontal girus, o'rta frontal girus va pastki frontal girus . Pastki frontal girus uch qismga bo'linadi - orbital qism, uchburchak qism va operkulyar qism[2].

Frontal bo'lakda miya yarim po'stlog'idagi dofamin neyronlarini ko'p qismi joylashgan. Dofaminergik yo'llar, qisqa muddatli xotira vazifalari, motivatsiya bilan bog'liq. Dofamin, talamusdan oldingi miyaga keladigan sensorli ma'lumotlarni cheklash va tanlashga moyildir[3].

Tuzilishi

Chap miya yarim sharining frontal bo'lagi (qizil rangda tasvirlangan).

Frontal bo'lak miyaning eng katta qismi bo'lib, har bir yarim sharning sirt maydonining 1/3 qismini tashkil qiladi[2]. Har bir yarim sharning lateral yuzasida markaziy egat frontal bo'lakni parietal bo'lakdan ajratib turadi. Yana egat frontal bo'lakni temporal bo'lakdan ajratib turadi.

Frontal bo'lakni lateral, qutbli, orbital va medial qismga bo'lish mumkin. Ushbu qismlarning har biri ma'lum bir girusdandan ya'ni burmalar iborat:

  • Yon qismi: yuqori frontal bo'lakning lateral qismi, o'rta frontal girus va pastki frontal girus
  • Qutb qismi: frontopolar po'stloq, ko'ndalang frontopolar burmalar, frontomarginal burmalar.
  • Orbital qismi : lateral orbital burmalar ya'ni burmalari, old orbital burma, orqa orbital girus, medial orbital girus va gyrus rektus
  • Medial qismi: Yuqori frontal girusning medial qismi, singulat girus .

Gyrus egatlar bilan ajralib turadi. Masalan, presentral egat markaziy egatning oldida va markazdan oldingi egatning orqasida joylashgan. Yuqori va o'rta frontal burmalar yuqori frontal egat bilan bo'linadi. O'rta va pastki frontal egatlar pastki frontal egat bilan bo'linadi.

Odamlarda frontal bo'lak faqat 20 yoshdan keyin to'liq yetuklikka erishadi,  kattalar bilan bog'liq kognitiv yetuklikni belgilab boradi. Biroq, qarigan odamni frontal lobida oz miqdorda atrofiya normal hisoblanadi. Fjell 2009-yilda 60-91 yoshdagi odamlarda miya atrofiyasini o'rgangan. 142 sog'lom ishtirokchi MRI yordamida skanerdan o'tkazildi. Ularni natijalari Altsgeymer kasalligiga chalingan 122 ishtirokchining natijalari bilan solishtirildi. Kuzatuv shuni Altsgeymer bilan og'riganlarda sezilarli hajmli pasayish va sog'lom guruhda ancha kichikroq[4].1992- yilda frontal lobning hajmi yiliga taxminan 0,5-1% ga kamayishini ko'rsatgan Koffini topilmalarini tasdiqlaydi[5].

Funktsiyasi

Frontal po'stlog'ini butun qismini "harakat po'stlog'i" deb hisoblash mumkin, chunki orqa po'stloq "sezuvchi po'stlog'i" hisoblanadi. Harakatlarga bag'ishlangan: skelet harakati, ko'z harakati, nutqni boshqarish va his-tuyg'ularni ifodalash. Odamlarda frontal po'stloqning eng katta qismi, prefrontal korteks (PFC) ya'ni ichki, maqsadli aqliy harakatlar uchun javobgardir, odatda fikrlash yoki prefrontal sintez deb ataladi.

PFC ya'ni prefrontal po'stloq sohasi funktsiyasi joriy harakatlar natijasida yuzaga keladigan loyihalash qobiliyatini o'z ichiga oladi. PFC funktsiyalari, ijtimoiy jihatdan qabul qilinmaydigan javoblarni yo'q qilish va to'xtatish, vazifalarni farqlashni o'z ichiga oladi.

PFC miyada saqlanadigan uzoqroq bo'lmagan vazifaga asoslangan xotiralarni birlashtirishda muhim. Bu ko'pincha miyaning limbik tizimidan olingan his-tuyg'ular bilan bog'liq xotiralar hisoblanadi. Frontal bo'lak his-tuyg'ularni, ijtimoiy jihatdan maqbul normalarga mos ravishda o'zgartiradi.

Frontal bo'lak funktsiyasini o'lchaydigan psixologik testlarga barmoq bilan urish bunda frontal bo'lak ixtiyoriy harakatlarni boshqaradi. Viskonsin kartasini saralash testi va til, hisoblash qobiliyatlari [6] va qaror qabul qilishni [7] o'z ichiga oladi, bularni barchasi frontal bo'lak tomonidan boshqariladi.

Klinik ahamiyati

Zarari

Frontal bo'lakning shikastlanishi turli yo'llar bilan sodir bo'lishi va turli xil oqibatlarga olib kelishi mumkin. Vaqtinchalik ishemik xurujlar shuningdek, mini-insult sifatida ham tanilgan va insult keksa yoshdagi ya'ni 65 va undan yuqori kishilarda frontal bo'lakning shikastlanishini keng tarqalgan sabablaridan biri hisoblanadi. Insult va mini-insultlar miyaga qon oqimini tiqilib qolishi yoki miya arteriyasidagi anevrizmani yorilishi natijasida paydo bo'lishi mumkin. Shikastlanishni boshqa usullariga baxtsiz hodisalardan keyin miya travmatik shikastlanishlari, Altsgeymer kasalligi yoki Parkinson kasalligi ( zararlanish belgilarini keltirib chiqaradigan) va frontal bo'lak epilepsiyasi (har qanday yoshda paydo bo'lishi mumkin) kabi tashxislar kiradi[8]. Ko'pincha, frontal bo'lakni shikastlanishi prenatal alkogol ta'sirida bo'lganlarda aniqlanadi.

Simptomlari

Frontal bo'lakning shikastlanishini umumiy ta'siri turlicha. Frontal bo'lak travmasini boshdan kechirgan bemorlar vaziyatga to'g'ri munosabatni bilishlari mumkin, lekin "haqiqiy hayotda" o'sha vaziyatlarga noto'g'ri javob berishlari mumkin. Xuddi shunday, his qilingan his-tuyg'ular yuz yoki ovozda ifodalanmaydi. Misol uchun, o'zini baxtli his qilgan kishi tabassum qilmaydi va ovozda his-tuyg'ular yo'q bo'ladi. Yana odam haddan tashqari, asossiz his-tuyg'ularni namoyon qiladi. Insult bilan og'rigan bemorlarda depressiya tez-tez uchraydi. Motivatsiyani yo'qolishi yoki kamayishi ham keng tarqalgan. Kimdir odatdagi kundalik ishlarni bajarishni xohlamasligi va his qilmasligi mumkin[8]. Zararlangan odamga yaqin bo'lganlar xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni sezadi[9]. Ushbu shaxsiyat o'zgarishi frontal bo'lakni shikastlanishiga xos bo'lib, Phineas Gage misolida keltirilgan. Frontal bo'lak - bu kelajakni rejalashtirish, qaror qabul qilish qobiliyati, diqqatni jamlash kabi ijro etuvchi funktsiyalar uchun javobgar bo'lgan miyaning bir qismi. Frontal bo'lak shikastlangan odamda bu funktsiyalar keskin kamayishi mumkin[8].

Kamroq ko'rinadigan oqibatlar ham xilma-xildir. Konfabulyatsiya eng tez-tez ko'rsatiladigan ta'siri bor. Konfabulyatsiya holatida kimdir yolg'on ma'lumot beradi va bu haqiqat ekanligiga ishonadi. Kam sonli bemorlarda xarakterli bo'lmagan quvnoqlikni beixtiyoriy kulish kabilar qayd etiladi. Bu ta'sir ko'pincha miyaning o'ng frontal qismidagi lezyonlari bo'lgan bemorlarda kuzatiladi.

Yana bir kam uchraydigan ta'sir - bu reduplikativ paramneziya bo'lib, unda bemorlar hozirda yashayotgan joy boshqa joyda joylashgan joyning nusxasi ekanligiga ishonishadi. Frontal bo'lakni shikastlanishidan keyin Capgras sindromini boshdan kechirganlar, xuddi shunday "almashtirish" yaqin do'st, qarindosh yoki boshqa odamning shaxsini olgan va o'zini o'sha odam sifatida ko'rsatgan deb hisoblashadi. Oxirgi ta'sir frontal bo'lakda nevrologik kasalliklarga ega bo'lgan shizofreniya bilan og'rigan bemorlarda kuzatiladi[8].

DNK shikastlanishi

Insonning frontal po'stlog'ida genlar to'plami 40 yoshdan keyin ayniqsa 70 yoshdan keyin kamayib ekspressiyaga uchraydi[10]. O'rganish va xotira, vesikulyar transport va mitoxondriyal funktsiyalarda muhim bo'lgan sinaptik bog'lanishlar asosiy funktsiyalariga ega bo'lgan genlarni zararlanishini o'z ichiga oladi. Qarish davrida DNKni shikastlanishi frontal korteksdagi ekspressiyani kamaytiruvchi genlarni promouterlarida sezilarli darajada oshadi. Madaniyatli inson neyronlarida bu promotorlar oksidlovchi stressdan tanlab shikastlanadi. [10]

OIV ya'ni orttirilgan immunetit tanqisligi virusi bilan bog'liq neyrokognitiv buzilishlari bo'lgan shaxslar frontal po'stlog'ida yadro va mitoxondriyal DNK zararini to'playdi[11].

Genetik jihatdan

Milliy ruhiy salomatlik instituti hisobotida, prefrontal po'stloqdagi dofamin faolligini kamaytiradigan gen varianti (COMT) ish xotirasi, vazifalari paytida miyaning ushbu mintaqasining yomon ishlashi va samarasiz ishlashi bilan bog'liq masalan shizofreniyada[12].

Tarixi

Psixojarrohlik

XX asrni boshlarida, birinchi marta portugal nevrologi Egas Moniz tomonidan ishlab chiqilgan ruhiy kasalliklar uchun tibbiy davolash, frontal bo'lakni limbik tizim bilan bog'laydigan yo'llarni buzilishini o'z ichiga oladi. Frontal lobotomiya (ba'zan frontal leykotomiya deb ataladi) qiyinchilikni muvaffaqiyatli yengillashtirdi, ammo ko'pincha sub'ektning his-tuyg'ularini, irodasini va shaxsiyatini to'xtatish evaziga erishgan. Psixojarrohlik muolajasidan beg'araz foydalanish, uning og'ir yon ta'siri va o'lim darajasi 7,4 foizdan 17 foizgacha bo'lgan[13], unga yomon obro' qozondi. Frontal lobotomiyadan psixiatrik davolanish qilinganda o'lib qoldi, natija yaxshi bo'lmadi. Anig'i psixojarrohlik muolajalari hali ham kamdan-kam hollarda qo'llaniladi. Ular old kapsulotomiya ( ichki kapsulaning oldingi oyoq-qo'llarining ikki tomonlama terminal shikastlanishi) yoki ikki tomonlama singulotomiya (oldingi singular burma bilan bog'liq) o'z ichiga olishi mumkin va davolash mumkin bo'lmagan obsesif kasalliklar yoki klinik depressiyani davolash uchun ishlatilishi mumkin.

Frontal bo'lak funktsiyasi nazariyalarini 4 ta toifaga bo'lish mumkin:

  • Yagona jarayon nazariyalari, ular "bitta jarayon yoki tizimning shikastlanishi bir qator turli xil diseksektor belgilari uchun javobgardir" [14]
  • Ko'p jarayonli nazariyalar, ular "frontal lobning ijro etuvchi tizimi odatda kundalik harakatlarda (funktsiyaning heterojenligi) birgalikda ishlaydigan bir qator tarkibiy qismlardan iborat" [15]
  • Konstruksiyaga asoslangan nazariyalar, ular "barcha frontal funktsiyalarni bitta konstruktsiya (funktsiyaning bir xilligi) bilan izohlash mumkin, masalan, ishlaydigan xotira yoki inhibisyon" [16]
  • Yagona simptomli nazariyalar, ular o'ziga xos diseksektor simptomi (masalan, konfabulyatsiya) jarayonlar va asosiy tuzilmalarning tuzilishi bilan bog'liqligini taklif qiladi. [17]

Boshqa nazariyalarga quyidagilar kiradi:

  • Stuss (1999) funktsiyaning bir xilligi va heterojenligi bo'yicha ikki toifaga ajratishni taklif qiladi.
  • Grafmanning boshqaruv bilimlari birliklari (MKU) / tuzilgan hodisalar kompleksi (SEC) yondashuvi (qarang. Vud va Grafman, 2003)
  • Miller va Koenning prefrontal faoliyatning integral nazariyasi (masalan Miller va Koen, 2001)
  • Rollsning rag'batlantirish-mukofot yondashuvi va Stussning oldingi diqqat funktsiyalari (Burgess & Simons, 2005; Burgess, 2003; Burke, 2007).

Shuni ta'kidlash joizki, yuqorida tavsiflangan nazariyalar ma'lum jarayonlar tizimlar yoki konstruksiyalarga qaratilganligi bilan farqlanadi. Stuss (1999) ta'kidlaganidek, funktsiyaning bir xilligi (yagona konstruksiya) yoki heterojenligi (bir nechta jarayonlar tizimlar) "yechilib bo'lmaydigan dixotomiyadan ko'ra semantika va boshqa to'liq bo'lmagan funktsional tahlil muammosini ko'rsatishi mumkin"348). Ammo keyingi tadqiqotlar, funktsiyalarning xilma-xilligini to'liq hisoblaydigan frontal bo'lak funktsiyasini yagona nazariyasi mavjudligini ko'rsatadi.

Boshqa primatlar

Ko'pgina olimlar odamlarda frontal bo'lagini boshqa primatlar bilan solishtirganda kattalashib ketgan deb o'ylashgan. Bu inson evolyutsiyasining muhim xususiyati deb hisoblangan va inson idrogining boshqa primatlarnikidan farq qilishining asosiy sababi sifatida ko'rilgan. Ammo maymunlarga nisbatan bu qarash o'sha paytdan buyon neyroimaging tadqiqotlari tomonidan e'tirozga uchradi. Magnit-rezonans tomografiya yordamida odamlarda va maymun turlarida va bir nechta maymun turlarida frontal po'stloq hajmini aniqlash uchun odamning frontal qobig'i boshqa yirik maymunlarni po'stlog'idan nisbatan katta emas, balki old qismidan nisbatan kattaroq ekanligi aniqlandi. Mayda maymunlar va maymunlarning po'stlog'i[18]. Odamlarni yuqori bilimi kortikal hajmga ta'sir qilmaydigan asab yo'llari tomonidan berilgan katta bog'liqlik bilan bog'liq[18]. Bu frontal va temporal loblarni bog'laydigan til tarmog'ini yo'llarida ham ko'rinadi. [19]

Yana qarang

  • Broka hududi
  • Ohak izolatsiyasi
  • Inson miyasidagi hududlar ro'yxati

Manbalar

  1. ↑ Muzio. „Frontal pole | Radiology Reference Article | Radiopaedia.org“ (en). radiopaedia.org.
  2. ↑ 2,0 2,1 Carpenter, Malcolm. Core text of neuroanatomy, 3rd, Williams & Wilkins, 1985 — 22–23 bet. ISBN 978-0683014556. 
  3. ↑ „Incoming Sensory Information - an overview | ScienceDirect Topics“. www.sciencedirect.com. Qaraldi: 2023-yil 31-mart.
  4. ↑ "One-year brain atrophy evident in healthy aging". The Journal of Neuroscience 29 (48): 15223–31. December 2009. doi:10.1523/JNEUROSCI.3252-09.2009. PMID 19955375. PMC 2827793. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2827793. 
  5. ↑ "Quantitative cerebral anatomy of the aging human brain: a cross-sectional study using magnetic resonance imaging". Neurology 42 (3 Pt 1): 527–36. March 1992. doi:10.1212/wnl.42.3.527. PMID 1549213. 
  6. ↑ "A unified account of cognitive impairments following frontal lobe damage: the role of working memory in complex, organized behavior". Journal of Experimental Psychology. General 122 (4): 411–28. December 1993. doi:10.1037/0096-3445.122.4.411. PMID 8263463. http://content.apa.org/journals/xge/122/4/411. 
  7. ↑ "Modulating the Activity of the DLPFC and OFC Has Distinct Effects on Risk and Ambiguity Decision-Making: A tDCS Study". Frontiers in Psychology 8: 1417. 2017. doi:10.3389/fpsyg.2017.01417. PMID 28878714. PMC 5572270. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5572270. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 ""No longer Gage": frontal lobe dysfunction and emotional changes". Journal of Consulting and Clinical Psychology 60 (3): 349–59. June 1992. doi:10.1037/0022-006X.60.3.349. PMID 1619089. 
  9. ↑ ""Theory of mind" impairments and their relationship to executive functioning following frontal lobe excisions". Brain 124 (Pt 3): 600–16. March 2001. doi:10.1093/brain/124.3.600. PMID 11222459. 
  10. ↑ 10,0 10,1 "Gene regulation and DNA damage in the ageing human brain". Nature 429 (6994): 883–91. June 2004. doi:10.1038/nature02661. PMID 15190254. 
  11. ↑ "Accumulation of nuclear and mitochondrial DNA damage in the frontal cortex cells of patients with HIV-associated neurocognitive disorders". Brain Research 1458: 1–11. June 2012. doi:10.1016/j.brainres.2012.04.001. PMID 22554480. 
  12. ↑ „Gene Slows Frontal Lobes, Boosts Schizophrenia Risk“. National Institute of Mental Health (2001-yil 29-may). 2015-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-iyun.
  13. ↑ "Lobotomy at a state mental hospital in Sweden. A survey of patients operated on during the period 1947–1958". Nordic Journal of Psychiatry 61 (5): 355–62. 2007. doi:10.1080/08039480701643498. PMID 17990197. 
  14. ↑ (Burgess, 2003, p. 309).
  15. ↑ (Burgess, 2003, p. 310).
  16. ↑ (Stuss, 1999, p. 348; cf. Burgess & Simons, 2005).
  17. ↑ (cf. Burgess & Simons, 2005).
  18. ↑ 18,0 18,1 "Humans and great apes share a large frontal cortex". Nature Neuroscience 5 (3): 272–6. March 2002. doi:10.1038/nn814. PMID 11850633. 
  19. ↑ "Pathways to language: fiber tracts in the human brain". Trends in Cognitive Sciences 13 (4): 175–81. April 2009. doi:10.1016/j.tics.2009.01.001. PMID 19223226. 

Qo'shimcha o'qish

  • Donald T. Stuss va Robert T. Knight (Tahr. ), Frontal lob funktsiyasi printsiplari, Ikkinchi nashr, Oksford universiteti nashriyoti, Nyu-York, 2013 yil.

Havolalar

  • NIF Search - Neyrologiya ma'lumotlar bazasi orqali frontal bo'lak

Andoza:Prosencephalon

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Frontal_boʻlak&oldid=3674337" dan olindi