Tutekton(cholg‘u asbobi)
 |
Tutekto (tarjimada — „quvur“) — kichik choʻpon shoxi boʻlgan udmurtcha damli musiqa asbobi.
Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tutekton 250-300 mm uzunlikdagi konussimon naydan iborat boʻlib, qayin poʻstlogʻi, qalay yoki misdan yasalgan[1]. Asbobning yuqori qismiga yogʻoch ogʻiz boʻshligʻi oʻrnatilgan. Tutektonda chalish teshiklari yoʻq, lekin ikkita oʻyin teshigi boʻlgan asboblar mavjud edi[2]. Tutekton cholgʻuga puflab chalinadi; kuchli, biroz qattiq ovozga ega[1].
Tayyorlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tutekton ijrosining anʼanaviy turlaridan tashqari xalq amaliyotida somon tilli yogʻoch va qamish quvurlar ham qayd etilgan. Adabiyotda bunday asboblarning birinchi taʼrifini Mari musiqashunos-folklorshunosi Yakov Andreyevich Eshpay 1937-yilgi ekspeditsiyasidan soʻng bergan[3].
Qalay yoki mis tutekton soxtaxonada qilingan: olov taʼsirida metall konus shaklidagi trubkaga oʻralgan. Ogʻiz boʻshligʻi iplar uchun yogʻoch gʻaltakdan yasalgan: uning yarmi kesilgan, ikkinchisining ustiga elastik tasma tortilgan, u iplar bilan mahkamlangan. Gʻaltak va rezina tasma orasiga rezina tasmaning kengligiga mos keladigan javdar somoni yoki gugurt solingan[3].
Tutektonning keyingi versiyalari shisha butilkalardan tayyorlangan. Buning uchun shishaning pastki qismi ip bilan oʻralgan, shundan soʻng u yoqilgan gugurt bilan isitilgan. Bir necha daqiqadan soʻng ular uni sovuq suvga tushirishdi, bu esa choʻzilgan ipning chizigʻi boʻylab pastki qismini yiqilishiga olib keldi va bir turdagi naycha olindi[4]
Foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tutekton Udmurt vokal va cholgʻu ansambllarida hamrohlik qiluvchi, baʼzida yakkaxon cholgʻu sifatida mavjud boʻlgan[3].
Tutekton asosan kommunikativ vazifani bajargan: uning yordami bilan chorvaning yaylov va qaytish vaqti haqida signallar berilar, dalada podani boshqarishda foydalaniladi. Choʻponlar ham xuddi shunday tarzda bir-birlariga maʼlum maʼlumotlarni uzatgan boʻlishi mumkin[2].
Asbob endi ishlatilmaydi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Туганаев 2008.
- ↑ 2,0 2,1 Загребин 2012.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Пчеловодова 2010.
- ↑ Голубкова 1978.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Tutekton // Udmurtskaya Respublika : Ensiklopediya / gl. red. V. V. Tuganaev. — 2-e izd., ispr. i dop. — Ijevsk : Izdatelstvo „Udmurtiya“, 2008. — 768 s. — 2200 ekz. — ISBN 978-5-7659-0486-2.
- Tutekton/tuy gumi // Udmurtskaya Respublika : Kultura i iskusstvo : Ensiklopediya / gl. red. A. Ye. Zagrebin. — Ijevsk : Udmurtskiy institut istorii, yazika i literaturi UrO RAN, 2012. — 540 s. — 300 ekz. — ISBN 978-5-901304-62-4.
- Музыкальная культура Советской Удмуртии. 1917—1967. Ижевск: Удмуртия, 1978.
- {{{заглавие}}}.