Turk-bolgar ittifoqi
Turk-bolgar ittifoqi — 1914-yil 19-avgustda Sofiyada Bolgariya va Usmonli imperiyasi hukumatlari oʻrtasida Birinchi jahon urushining birinchi oyida (oʻsha paytda ikkala tomon ham betaraf edi) imzolangan harbiy ittifoq shartnomasidir[1]. Shartnomani Usmonlilar imperiyasi nomidan Turkiya ichki ishlar vaziri Talʼat posho va deputatlar palatasi raisi Xalil Bey, Bolgariya qirolligi nomidan esa bosh vazir Vasil Radoslavov[2] imzoladilar. Usmonli-bolgar ittifoqi, ehtimol, noyabr oyida Turkiya urushga kirganidan keyin Bolgariyaning Markaziy kuchlarga qoʻshilishi uchun zaruriy shart edi[3].
Ittifoq shartnomasi yetti moddadan iborat edi[4]. Bu sof mudofaa shartnomasi edi: agar ikkinchisi uchinchi Bolqon davlati tomonidan hujumga uchragan boʻlsa, u imzolagan tomonni urushga kirishga majbur qiladi[3]. Ikkala kuch ham bir-birlari bilan maslahatlashmasdan boshqa Bolqon davlatlariga hujum qilmaslikka kelishib oldilar. 4-modda Usmonli qoʻshinlarining boshqa bir kuchga hujum qilish uchun Bolgariya tuprogʻini kesib oʻtish imkoniyatini ochiq qoldirdi. Mojaro yuzaga kelgan taqdirda, oldindan maslahatlashmasdan, ikkalasi ham bir-biriga betaraflikni vaʼda qilishdi. Bolgariya Turkiyani har qanday safarbarlik haqida xabardor qilishga vaʼda berdi va 5-moddada Turkiya Ruminiyaning betarafligini yana bir bor tasdiqlash uchun muzokaralar olib borishga rozi boʻldi. Bundan tashqari, shartnoma sir saqlanishi va butun Yevropa urushi davomida amal qilishi kerak edi[3]. Bu shartnoma Germaniya bilan 2-avgustdagi kelishuv kabi maxfiy boʻlishiga qaramay, Bolgariya kelishuvi yanada izchil va maqsadli hujjat edi[3].
Imzolangandan soʻng, Usmonlilar Rossiyaga qarshi hujum ittifoqini kengaytirish uchun bosimni davom ettirdilar, ammo hech qanday natija bermadi. 22-avgust kuni Buyuk Vazir Sait Halim Usmonli-Germaniya ittifoqining Germaniya urush eʼlon qilganda Turkiya urush eʼlon qilishi kerak, degan talqinini rad etdi. U vazirlarga turli yoʻnalishlarda: Ruminiya, Rossiya, Gretsiya va Fransiya bilan muzokaralar olib borishni buyurdi[3]. Ruminiya bilan Rossiyaga qarshi ittifoq tuzish boʻyicha muzokaralar ham muvaffaqiyatsizlikka uchragach, 30-avgust kuni Usmonlilar oʻzlarining nemis ittifoqchilariga Serbiya va Gretsiyaga qarshi Bolgariya bilan ittifoq tuzish yanada realroq ekanligini bildirishdi. Nemislar eʼtiroz bildirishdi, ammo Usmonlilar baribir Bolgariya Bosh shtabi bilan muzokaralarni boshlash uchun Sofiyaga polkovnik yubordilar[2]. Urushga kirgandan keyin ham Usmonlilar 1914-yil 17-dekabrgacha bolgarlar bilan kelishuv mavjudligi haqida nemislarga xabar bermagan[3]. Bolgarlar 1915-yil 6-sentabrda Sofiya konvensiyasi imzolangandan keyingina Markaziy kuchlar tomonida urushga kirishishga rozi boʻldilar[5].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Erickson, Edward J.. Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Westport, CT: Greenwood, 2001.
- Silberstein, Gerard E. The Serbian Campaign of 1915: Its Diplomatic Background. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Silberstein, Gerard E.. The Troubled Alliance: German–Austrian Relations, 1914 to 1917. Lexington: University Press of Kentucky, 1970.
- Trumpener, Ulrich. Turkey's Entry into World War I: An Assessment of Responsibilities. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.
- Trumpener, Ulrich. Liman von Sanders and the German-Ottoman Alliance. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр.