Toshkent shahar Kengashi
Kengashlar Turkiston oʻlkasida Sovet hokimiyatining kelajakdagi asosi sifatida Rossiyadagi fevral inqilobidan soʻng deyarli darhol vujudga kelgan.
1917-yil 2-martda Toshkentdagi Oʻrta Osiyo temir yoʻli Bosh temir yoʻl ustaxonalari ishchilarining yigʻilishida Turkistonda birinchi ishchilar deputatlari Kengashi tuzildi, bu esa 1917-yil 3-martda Toshkentda Toshkent ishchi deputatlar kengashining tuzilishiga asos boʻldi. 1917-yil 4-martda Toshkent askar deputatlari kengashi tuzilib, u 1917-yil mart oyining oxirida Toshkent ishch deputatlar kengashi bilan birlashtirildi. Keyinchalik viloyatda Dehqonlar deputatlari Kengashlari ham vujudga kela boshladi[1]. 1917-yil sentabridan F.I.Kolesov Toshkent Soveti Ijroiya qoʻmitasi aʼzosi etib saylandi, u 1917-yil noyabrida Sovet hokimiyati eʼlon qilinganidan keyin Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Kengashi (XKK) raisi boʻldi, yaʼni, Turkiston Respublikasi rahbari.
Milliy tarkibiga koʻra, bu yangi tashkil etilgan Deputatlar Kengashlari, asosan, mintaqa aholisining Yevropa qismi vakillaridan iborat edi.
1917-yil noyabrigacha Toshkent shahar dumasi oʻz faoliyatini davom ettirdi, biroq 1917-yil noyabrida hokimiyat qurolli ravishda qoʻlga kiritilgach, hokimiyat Toshkent ishchi va soldat deputatlari kengashi qoʻliga oʻtdi, Toshkent shahar dumasi oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
Ta’kidlash joizki, Toshkent shahar ijroiya qoʻmitasi – Toshkent shahar jamoat tashkilotlari ijroiya qoʻmitasi 1917-yilning mart kunlarida Toshkent shahar dumasi yonida mitinglarga yigʻilgan shahar jamoat tashkilotlari vakillarining qarori bilan boʻlib oʻtdi. Mart oyi boshida shaharda Toshkent shahar ijroiya qoʻmitasiga saylov boʻlib oʻtdi. Toshkentning Yevropa qismidagi jamoat tashkilotlaridan ham, uning eski shahar qismida ham saylovlar oʻtkazildi. Masalan, 6-mart kuni Jomiy masjidida shaharning eski qismida boʻlib oʻtgan saylovda mahalliy aholining eng savodli vakillari sifatida ikki nafar deputat – jadidlar harakati yetakchilari Ubaydulla Xoʻjayev va Toshpoʻlatbek Norboʻtabekov saylandi. Aytish joizki, saylangan Toshkent shahar ijroiya qoʻmitasidagi eng koʻp oʻrinlarni shaharning yevropalik aholisi vakillari olgan.
1917-yil 11-sentabrda general L.G.Kornilov qoʻzgʻoloni bostirilganidan eyforiya toʻlqini ostida Toshkent Soveti hokimiyatni Sovetlar qoʻliga oʻtkazish zarurligi toʻgʻrisida qaror qabul qildi va 1917-yil 12-sentabrda Toshkentda miting oʻtkazishga qaror qilindi. Miting Muvaqqat hukumat Turkiston qoʻmitasi fikriga zid ravishda, Turkiston oʻlkasida toʻliq hokimiyatni oʻz qoʻliga olgan V.P.Nalivkin boshchiligida, Aleksandr bogʻida boʻlib oʻtgan. Mitingda hokimiyatni Sovetlar qoʻliga oʻtkazish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi va Turkiston oʻlkasida hokimiyat organi sifatida Muvaqqat inqilobiy qoʻmita saylandi.
Muvaqqat inqilobiy qoʻmita Toshkent ishchi va askar deputatlari Kengashi Ijroiya qoʻmitasi bilan birgalikda oʻzini viloyatda oliy hokimiyat deb eʼlon qildi. Ijroiya qoʻmitasi raisi N.I.Chernetskiy butun viloyat boʻylab telegrammalar joʻnatib, Toshkentda „yangi“ hukumat tashkil etilgani, unga hamma itoat qilishi kerakligi haqida xabar berdi. Muvaqqat inqilobiy qoʻmita a’zolari oʻzlarini „hukumat a’zolari“ deb atay boshladilar. Shu kuni Muvaqqat hukumat Turkiston qoʻmitasi va viloyat kengashi rahbariyatining buyrugʻi bilan yangi tashkil etilgan Muvaqqat inqilobiy qoʻmita aʼzolari hibsga olindi, biroq ertasi kuni Toshkent garnizoni ishchilari va askarlari bosimi ostida hibsga olinganlar ozod qilindi va Turkiston oʻlkasidagi hokimiyat haqiqatda Toshkent Soveti Ijroiya Qoʻmitasi va Muvaqqat Inqilobiy Komiteti qoʻliga oʻtdi.
1917-yil 17-sentabrda Muvaqqat hukumat Turkiston qoʻmitasi raisi V.P.Nalivkin majburiy ravishda Toshkent Sovetiga Muvaqqat hukumat Turkiston qoʻmitasi vakolatini tan olishni taklif qildi va 18-sentabrda esa Muvaqqat hukumat yigʻilishida soʻzga chiqib, Kengashni murosaga kelishdan bosh tortmasdan, Muvaqqat hukumatni soʻzsiz qoʻllab-quvvatlashini talab qildi. Biroq uni qoʻllab-quvvatlash maqsadida Kengash majlisiga kelgan korxonalar va shahar garnizoni vakillarining bosimi ostida Nalivkin yon berishga majbur boʻldi va Sovet bilan shartnoma imzoladi.
1917-yil 19-sentabrda Toshkentga general P.A.Korovichenko boshchiligidagi Muvaqqat hukumatga sodiq qoʻshinlar yuborildi. 24-sentabrda Toshkentga birinchi eshelon yetib keldi, Korovichenko Muvaqqat hukumatning Turkiston oʻlkasi boshqaruvi bosh komissari, Turkiston harbiy okrugi qoʻmondoni etib tayinlandi. 1917-yil sentabrda Toshkent ishchi va askar deputatlari Kengashining viloyatda hokimiyatni kuch bilan egallashga urinishi muvaffaqiyatsiz tugadi.
1917-yil noyabr[2] oyi boshida Petrograddagi qurolli qoʻzgʻolondan soʻng Kengash tarafdorlari va Muvaqqat hukumatning Turkiston qoʻmitasi tarafdorlari oʻrtasida bir necha kun davom etgan qonli janglar natijasida Toshkentdagi hokimiyat Toshkent ishchi va askar deputatlari Kengashi qoʻliga oʻtdi.
Keyinchalik (1918-yil boshida) Toshkent ishchi va askar deputatlari kengashi Toshkent shahar dumasi funksiyalarini oʻz zimmasiga oldi, chunki 1917-yil noyabridan keyin Toshkent shahar dumasi oʻz faoliyatini toʻxtatdi va shu tariqa, bir muncha vaqt oʻtgach, Toshkent Shahar Kengashi Toshkentdagi yagona vakillik va qonun chiqaruvchi hokimiyat organi boʻlib, u oʻz navbatida Ijroiya qoʻmitasi – Toshkent shahar ijroiya qoʻmitasini tuzib, uning raisi boshchiligida Toshkentda Sovet hokimiyatining ijroiya organiga aylandi.
Toshkent Sovetining birinchi raislaridan biri 1919-yil yanvarida Osipov qoʻzgʻoloni paytida Toshkentda halok boʻlgan 14 nafar Turkiston komissarlaridan biri N. V. Shumilov edi.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Аналогичные процессы происходили и в среде коренного населения города. Так 14 марта 1917 года на волне актуального в тот момент лозунга «Вся власть советам» был избран совет (шура по тюркски) представителей мусульманских жителей города — узбеков, казахов, татар — «Шуро и-Ислом» или «Шуро и-Исломия».
- ↑ По старому стилю.