Tayvanning geografiyasi

Tayvan oroli

geografiyasi

Mintaqa	Sharqiy Osiyo
Maydoni	138-oʻrin
• Jami	36,197 km2 (13,976 kv mi)
• Yer	89.7%
• Suv	10.3%
Qirgʻoq chizigʻi	1,566.3
Eng yuqori nuqta	Yu Shan, 3,952 m (12,966 ft)
Iqlimi	Tropik dengiz iqlimi
Tabiiy boyliklar	Kichik konlar: ko‘mir, tabiiy gaz, ohaktosh, marmar, asbest,
Atrof-muhit bilan doir muammolar	Havoning ifloslanishi, sanoat chiqindilari va xomashyo kanalizatsiyasi, ichimlik suvining ifloslanishi, yo‘qolib ketish xavfi ostidagi turlar savdosi, past darajadagi radioaktiv chiqindilar natijasida suvning ifloslanishi

Tayvan, rasmiy nomi Xitoy Respublikasi (XR), Sharqiy Osiyoda joylashgan orol davlatdir. Tayvan oroli, ilgari Formoza nomi bilan tanilgan, XR nazorati ostidagi hududlarning 99% yer maydonini tashkil qiladi. Asosiy orol 35,808 kvadrat kilometr (13,826 kvadrat mil) bo’lib, Xitoy Xalq Respublikasining (XXR) janubi-sharqiy qirg’og’idan Tayvan bo’g’ozi orqali taxminan 180 kilometr (112 mil) masofali uzoqlikda joylashgan. Orolning shimolida Sharqiy Xitoy dengizi, sharqida Filippin dengizi, janubida to’g’ridan-to’g’ri Luzon bo’g’ozi va janubi-g’arbida Janubiy Xitoy dengizi joylashgan. XR shuningdek, Tayvan bo’g’ozidagi Penghu arxipelagi, XXR qirg’oqlari yaqinidagi Fuchjendagi Kinmen va Matsu orollari va Janubiy Xitoy dengizidagi ba’zi orollarni nazorat qiladi.

Geologik jihatdan, asosiy orol qiya yoriq qismdan iborat bo’lib, sharqiy ikki uchdan bir qismi asosan sharqiy qirg’oq bo’ylab parallel ravishda joylashgan beshta ulkan tog’ tizmasidan iborat, va g’arbiy uchdan bir qismi tekis yoki qiya tepaliklardan iborat bo’lib, aholining ko’p qismi shu yerda yashaydi. Bir nechta cho’qqilar 3,500 metrdan baland - eng balandi Yu Shan 3,952 metr (12,966 fut) bo’lib, Tayvanni dunyodagi to’rtinchi eng baland orol qiladi. Ushbu tizmalarning shakllanishiga sabab bo’lgan tektonik chegara faol bo’lib qolmoqda va orolda ko’plab zilzilalar sodir bo’ladi, ularning ba’zilari juda halokatli bo'ladi. Tayvan bo’g’ozida ko’plab faol suv osti vulqonlari ham mavjud.

Iqlimi janubda tropik iqlim mintaqasidan shimolda subtropik iqlim mintaqasigacha bo‘lib, Sharqiy Osiyo mussoni katta ta'sir ko'rsatadi. Har yili asosiy orolga o‘rtacha to‘rt marotaba tayfun kuzatiladi. Yirik o‘rmonli sharqiy tog‘lar xilma-xil yovvoyi tabiat uchun yashash joyini ta’minlaydi, g‘arbiy va shimoliy pasttekisliklarda odamlar foydalanishi uchun intensivdir.

Geologiyasi

Tayvan Filippin plitasining g'arbiy chegarasida joylashgan.

Tayvan oroli taxminan 4-5 million yil oldin Filippin dengizi plitasi va Yevrosiyo plitasi o‘rtasidagi murakkab chegarada paydo bo‘lgan. Orolning uzunligi bo‘ylab o‘tadigan va janubga qarab davom etadigan Luzon vulqon yoyida (shu jumladan Yashil orol va Orxideya oroli) Yevroosiyo plitasi Filippin plitasi bilan harakatlanadi

Tektonik chegara bugungi kungacha faol bo‘lib, Tayvanda har yili 15-18 000 ta zilzila sodir bo‘ladi, ulardan 800-1000 tasini insonga sezilarli darajada bo'ldi. Yaqinda sodir bo‘lgan eng halokatli zilzila 1999-yil 21-sentabrda Tayvan markazida sodir bo‘lgan 7,3 Chi-Chi zilzilasi bo‘lib, 2400 dan ortiq odamning hayotiga zomin bo‘lgan. 2010-yil 4-mart kuni UTC vaqti bilan taxminan 01:20 da Kaohsiung okrugining tog‘li hududida Tayvanning janubi-g‘arbiy qismida 6,4 magnitudali zilzila sodir bo‘ldi. 2016-yil 6-fevralda 6,4 magnitudali yana bir yirik zilzila sodir bo‘ldi. Tainan eng ko‘p zarar ko‘rgan, 117 kishi halok bo‘lgan, ularning aksariyati 17 qavatli ko‘p qavatli uyning qulashi tufayli sodir bo‘lgan.

Iqlimi

Tayvanning Köppen iqlim tasnifi

Tayvan oroli Tropik mintaqasi bo’ylab joylashgan bo’lib, uning iqlimi Sharqiy Osiyo mussoni ta’sirida bo'ladi. Shimoliy Tayvanda nam subtropik iqlim mavjud bo’lib, haroratning sezilarli darajada mavsumiy o’zgarishi kuzatiladi, markaziy va janubiy Tayvanning ko’p qismida esa tropik musson iqlimi mavjud bo’lib, mavsumiy harorat o’zgarishlari kamroq seziladi va harorat odatda iliqdan issiqqacha o’zgaradi. Qishda (noyabrdan martgacha) shimoli-sharqiy qismda doimiy yomg’ir yog’adi, markaziy va janubiy qismida esa asosan quyoshli bo’ladi. Yozgi musson (maydan oktyabrgacha) janubda yillik yog’ingarchilikning 90% ni, shimolda esa faqat 60% ni tashkil qiladi. O’rtacha yillik yog’ingarchilik taxminan 2,600 mm ni tashkil qiladi.

Taipei (Northern Taiwan) Klimatogramma Y F M A M I I A S O N D     83     19 14     170     20 14     180     22 16     178     26 19     235     29 22     326     32 25     245     34 26     322     34 26     361     31 25     149     28 22     83     24 19     73     21 16 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C) Yogʻin miqdori (mm) Y F M A M I I A S O N D     3.3     66 57     6.7     67 58     7.1     72 60     7     78 66     9.2     85 72     13     90 76     9.6     94 79     13     93 79     14     88 77     5.9     82 72     3.3     76 67     2.9     69 60 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F) Yogʻin miqdori (dyuym) Taichung (Central Taiwan) Klimatogramma Y F M A M I I A S O N D     36     22 13     88     22 14     94     25 16     135     28 20     225     30 23     343     32 24     246     33 25     317     33 25     98     32 24     16     30 22     19     27 18     26     24 14 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C) Yogʻin miqdori (mm) Y F M A M I I A S O N D     1.4     72 55     3.5     72 57     3.7     76 61     5.3     82 67     8.9     86 73     13     89 76     9.7     91 77     12     91 77     3.9     89 75     0.6     86 71     0.7     81 65     1     74 58 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F) Yogʻin miqdori (dyuym) Kaohsiung (Southern Taiwan) Klimatogramma Y F M A M I I A S O N D     16     24 16     21     25 17     39     27 19     70     29 22     197     31 25     415     32 26     391     32 26     417     32 26     242     31 26     43     30 24     19     28 21     16     25 17 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C) Yogʻin miqdori (mm) Y F M A M I I A S O N D     0.6     75 60     0.8     76 62     1.5     80 67     2.7     84 72     7.8     87 77     16     89 79     15     90 80     16     89 79     9.5     89 78     1.7     86 75     0.7     82 70     0.6     77 63 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F) Yogʻin miqdori (dyuym) Taitung (Eastern Taiwan) Klimatogramma Y F M A M I I A S O N D     43     23 17     48     24 17     43     25 19     74     28 21     157     30 23     248     31 25     281     32 26     308     32 26     299     31 25     236     29 23     78     27 21     42     24 18 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C) Yogʻin miqdori (mm) Y F M A M I I A S O N D     1.7     73 63     1.9     75 63     1.7     77 66     2.9     82 70     6.2     86 73     9.8     88 77     11     90 79     12     90 79     12     88 77     9.3     84 73     3.1     81 70     1.7     75 64 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F) Yogʻin miqdori (dyuym)

Iyul-oktabr o'rtasida tayfun (bo'ron)lar eng ko'p bo'ladi. Tayfunlar tufayli kuchli yomg'ir ko'pincha dahshatli sel hodisasiga olib keladi.

O'simlik va hayvonot dunyosi

Insonlar tomonidan keng ko'lamli o'zlashtirishdan oldin Tayvanda o'simlik qoplami pasttekisliklardagi tropik yomg’ir o’rmonlaridan boshlab, balandlik ortishi bilan mo’‘tadil o’rmonlar, boreal o’rmonlar va alp o’simliklariga qadar o’zgarib turardi.17-18-asrlarda xitoylik muhojirlar kelganidan beri orolning g’arbiy va shimoliy qismlaridagi tekisliklar va past tog’lar qishloq xo’jaligi uchun tozalanib kelmoqda. . Biroq tog'li o'rmonlar juda xilma-xil bo'lib, Formosan cypress (Chamaecyparis formosensis) va Tayvan firi(archa) (Abies kawakamii) kabi bir nechta endemik turlar mavjud, past balandliklarda esa bir vaqtlar keng tarqalgan dafna daraxti (Cinnamomum camphora) ham mavjud edi

Formosan serovi

Tayvan endemik qushlarning markazi hisoblanadi.

Mamlakatning sanoatlashuvidan oldin, tog’li hududlarda bir nechta endemik hayvon turlari va kichik turlari yashagan, masalan, Swinhoe fazani (Lophura swinhoii), Tayvan ko’k magpiyasi (Urocissa caerulea), Formoza sika bug’usi (Cervus nippon taiwanensis yoki Cervus nippon taiouanus) va Formoza qamalgan lososi (Oncorhynchus masou formosanus). Ularning bir nechtasi hozirda yo’q bo’lib ketgan, va ko’plari xavf ostidagi turlar sifatida belgilangan.

Tayvanda nisbatan kam sonli yirtqichlar mavjud bo’lib, jami 11 turdan iborat. Ularning orasida Formoza bulutli leopari ehtimol yo’q bo’lib ketgan va otter faqat Kinmen orolida uchraydi. Eng katta yirtqich hayvon Formoza qora ayiği (Selanarctos thibetanus formosanus) bo’lib, u kamyob va xavf ostidagi tur hisoblanadi.

Tayvanning to’qqizta milliy bog’i mavjud bo'lib, ularda orolning turli xil relyefi, o’simlik va hayvonot dunyosi himoya qilinadi. Tayvanning janubiy chekkasida joylashgan Kenting milliy bog’ida ko’tarilgan marjon riflari, nam tropik o’rmon va dengiz ekotizimlari muhofazaga olingan. Yushan milliy bog’ida alp relyefi, tog’ ekologiyasi, balandlikka qarab o’zgaradigan o’rmon turlari va qadimiy yo’llarning qoldiqlari mavjud. Yangmingshan milliy bog’ida vulqonlar, issiq buloqlar, sharsharalar va o’rmonlar mavjud. Taroko milliy bog’ida marmar kanyonlari, jarliklar va burmalangan tog’lar mavjud. Shei-Pa milliy bog’ida alp ekotizimlari, turli relyef shakllari va vodiylar mavjud. Kinmen milliy bog’ida ko’llar, botqoqliklar, qirg’oq relyefi, o’simlik va hayvonot dunyosi bilan shakllangan orol mavjud. Dongsha Atoll milliy bog’ida Pratas rif atollari, noyob dengiz ekologiyasi va biologik xilma-xillik mavjud bo’lib, Janubiy Xitoy dengizi va Tayvan bo’g’ozining dengiz resurslari uchun muhim yashash joyi hisoblanadi

Tashqi saytlar

• Tayvan datums, Ochiq manba Geospasial jamg'armasi Wiki
• Tayvan milliy bog'lari, Qurilish va rejalashtirish agentligi, Ichki ishlar vazirligi, Tayvan (ROC)
• Tayvan pasasi, Turizm byurosi, Transport va aloqa vazirligi, Tayvan (ROC)
• Jografiya ma'lumotlariTayvanning geografiyasibilanOpenStreetMap