Suv toshqini

Suv toshqini — daryo, koʻl yoki dengiz suvi sathining koʻtarilishi natijasida quruqlikni suv bosishi. Daryo suvi, asosan, havo temperaturasi keskin koʻtarilib, qor yoki muzliklar qisqa vaqtda koʻp miqdorda eriganda, qattiq jala quyganda toshadi. Daryo oʻzaniga muz tiqilib qolganda ham toshqin roʻy beradi. Dengiz sohillari va orollarda zilzila paytida yoki okeanda vulqon otilganda toʻlqin koʻtarilishi natijasida ham St. vujudga keladi.

Suv toshqinini oldini olish uchun suv omborlari qurilib, ortiqcha suvni unga burib yuboriladi, suv yoqalariga mustahkam toʻgʻon, dambalar quriladi.

Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar orasida eng xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, koʻl hovuzlardagi suv sathining keskin koʻtarilish natijasida maʼlum maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga aytiladi.Suv toshqiniga turli omillar sababchi boʻladi;

• Kuchli yomgʻir yogʻish oqibatida (jala, sel quyishi):
• Qorning surunkali erishi natijasida :
• Kuchli shamol esishi natijasida ;
• Oqar daryolardagi muzliklarni yigʻilib, sunʼiy toʻgʻon hosil qilinishi:
• Togʻ jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.

Kuchli yomgʻir yogʻishi natjasida suvlarning sathi keskin koʻtarilib, daryo, koʻllarga sigʻmaydi va natijada ekin maydonlarini turar joy massivlarini, yoʻllarni suv bosadi va ularni izdan chiqaradi. Bundan tashqari, elektr energiya, aloqa uzatgichlar, melliorativ tizimlar ishdan chiqadi, chorva mollari, qishloq xoʻjaligi ekinlari yoʻq boʻlib ketadi, xom ashyolar, yoqilgʻi, oziq ovqatlar, mineral oʻgʻitlar va boshqa muhim mahsulotlar yaroqsiz holga keladi, yoki butunlay yoʻq boʻlib ketadi.Shular hatijasida juda katta miqdorda moddiy zarar koʻrilib, insonlarni yaxshi hayot kechirishiga halaqit qilishi mumkin. Suv toshqini turli joylarda, jumladan, Oʻzbekistonda ham tez — tez boʻlib turadi. Masalan, 1992-1995-yillarda koʻpgina viloyatlarda- Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va boshqa joylarda juda katta ekin maydonlari suv ostida qolib, oqibatda juda katta moddiy zarar koʻrildi.Kuchli yomgʻir yogʻishi natijasida, suv toshqini 1993,1994, 1995,2000, 2001-yillarda Yevropa davlatlarida ham kuzatilib, bularning oqibatida nafaqat moddiy zarar, balki hisoblab boʻlmaydigan maʼnaviy zarar- insonlar oʻlimi yuz berdi. Oqar daryolarda suvlarning sathi muzliklar bilan qoplanishi ham suvning oqimiga qarshi toʻsiqlar (toʻgʻonlar) hosil boʻlishi natijasida suv toshqini roʻy berishi mumkin. Bu xildagi toshqin 1992-yilda Qoraqalpogʻiston Respublikasida Amudaryo oqib oʻtadigan uchta tumanda kuzatildi. Natijada muz toʻgʻonlarni samolyotlardan portlatish bilan eritildi va mintaqani suv bosish xavfi bartaraf etildi. Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga koʻra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborlari, suv energiyasi, suv yoʻllari hamda suvning oʻzidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi vaqtda MDH davlatlarida suv sigʻimi 1 million metr /kub dan ortiq boʻlgan suv omborlari mingtaga yaqin boʻlib, ularning suv sathi 116000 kilometr/kub ga teng. (shundan 53 ta suv ombori Oʻzbekiston xududida joylashgandir) bu suv omborlarida 55,5miliard metr/kubdan ortiq suv saqlanib, ular orqali qishloq xoʻjaligi suv bilan taʼminlanib, katta iqtisodiy samara olinadi. Lekin bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablar bilan buzilsa atrofida yashovchi atrof-muhitga, insonlarga, dehqonchilikka jiddiy zarar keltiradi. Masalan, Chorvoq suv omborida 2,1 km/kub suv saqlanib, agar u buzilsa 8 metr qalinlikdagi suv Toshkent viloyatining uchta tumanini 46 km/ soat tezlik bilan harakatlanib suv bosish xavfi tugʻiladi. Shunga oʻxshash katta hajmdagi suv omborlari Jizzax, Sirdaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlariga ham xavf solishi mumkin. Shuning uchun suv saqlaydigan omborlarni har xil falokatlardan asrash uchun hamma turdagi ehtiyot choralari koʻrilishi lozim. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saqlovchi platina qurish, har bir platinalar temir betonli qorishmalardan tayyorlanishi lozim. Gidrotexnik inshootlar quyidagi sabablarga koʻra buzilishi mumkin. Kushli tabiiy hodisalar oqibatida: a) yer silkinishi, b) yer surilishi, v) kuchli sel kelishi,) kuchli yomgʻir suvidan yuvilib ketishi: -Gidrotexnik inshoot jihozlarinig eskirishi va tabiiy parchalanishi oqibatida: -Gidrotexnik inshootlarni loyihalashda va qurishda yoʻl qoʻyiladigan xatoliklar oqibatida: -Gidrotexnik inshootlardan notoʻgʻri foydalanish va qoidalarini buzilishi oqibatida Umuman suv toshqiniga qarshi qoʻllaniladigan omillar quyidagilardan iborat: daryodagi suvning sarflanish darajasini oshirish, suv oqimiga qarshi yerlarni kundalang qilib chuqur haydash, daryo qirgʻoqlarini koʻtarishdan iboratdir. Suv toshqini xavfi tugʻilganda aholini oʻz vaqtida xabardor qilish, fuqarolarni moddiy resurslarini, qishloq xoʻjaligi hayvonlarini xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish eng muhim ishlardan hisoblanadi. Evakuatsiyadan oldin har bir fuqaro oʻzi yashab turgan uylarni xavfsiz holatga keltirish yaʼni (gaz, suv, elektr tarmoqlarini oʻchirish deraza va eshiklarni mahkamlab bekitishlari lozim) va oʻzi bilan kerakli hujjatlarini, pul va taqinchoqlarini kamida uch kunga yetadigan yegulik oziq-ovqatlar va ichimlik suvlarini olishi zarur. Suv toshqinida qolqan odamlar turli xavfsirashlarga berilmasliklari va suv oqimi boʻyicha past sathli qirgʻoq tomon suzishlari (harakatlanishlari) kerak. Suv toshqini paytida maʼlum qism odamlar (qutqaruvchilar) shu falokat hududida qolib, imkoni boricha qilinadigan ishlarni bajarishlari zarur. Aholi suv ichida qolgan oziq ovqatlarni yemasliklari va suv ichmasliklari kerak.Yashash joylarda elektrdan foydalanmasliklari lozim, chunki yongʻin chiqishlarga olib kelishi mumkin. Suv toshqini xavfi oʻtgandan keyin, fuqarolar oʻzlarining doimiy yashash joylariga qaytib kelgach toshqin oqibatlarini bartaraf etish chora tadbirlarini boshlab yuboradilar. Ular quyidagilardan iborat: -Suv bosgan joylardagi suvni chiqarib tashlash va quritish: -Uylarning yertoʻlalaridagi suvlarni chiqarib tashlash: -Toshqin natijasida buzilgan joylarni: maishiy -energetik tarmoqlarni, yoʻllarni, koʻpriklarni va boshqalarni qayta tiklash. -Qayta tiklab boʻlmaydigan, inshootlarni, uylarni yiqitish va tozalsh. — Ekinzorlarni suvdan tozalash. Yuqoridagi tadbirlar fuqarolar muhofazasi shtabi va uning tizimlari boshchiligida, xalq ommasi ishtirokida amalga oshiriladi.