Statika

Statika (grekcha: στατός [ststike] — jismlarning ogirligi va muvozanati haqidagi taʼlimot) — mexanika boʻlimi; jismlarning ularga qoʻyilgan kuchlar taʼsirida muvozanatda boʻlish sharti oʻrganiladi. Qattiq jismlar statikasi, suyukliklar statikasi (gidrostatika) va gazlar statikasi (aerostatika) ga boʻlinadi. Qattiq jismlar Statikasi esa analitik va geometrik statikaga boʻlinadi. Analitik statika asosida mumkin boʻlgan koʻchishlar prinsipi yotadi; bu prinsip yordamida ixtiyoriy mexanik tizimning muvozanat shartlari aniklanadi. Geometrik statika mexanikaning asosiy qonunlaridan kelib chiquvchi, tajriba kuzatishlar natijasida aniklangan quyidagi aksiomalarga asoslanadi:

1. inersiya aksiomasi — jiyemga qoʻyilgan kuchlar tizimi oʻzaro muvozanatlashsa, jism tinch holatda boʻladi yoki toʻgʻri chiziqli tekis harakat qiladi.
2. muvozanat aksiomasi — erkin jiyemning istalgan 2 nuqtasiga miqdorlari teng, yoʻnalishi esa shu nuqtalardan oʻtuvchi toʻgʻri chiziq boʻyicha qaramaqarshi tomonga yoʻnalgan 2 ta kuch taʼsir etsa, buqday kuchlar oʻzaro muvozanatlashadi;
3. parallelogramm aksiomasi — jiyemning biror nuqtasiga qoʻyilgan turli yoʻnalishdagi 2 kuchning teng taʼsir etuvchisi miqdor jihatdan shu kuchlarga qurilgan parallelogrammning ular qoʻyilgan nuqtadan oʻtuvchi diagonaliga teng va shu diagonal boʻyicha yoʻnaladi;
4. taʼsir va aks taʼsir aksiomasi — 2 jiyemning birbiriga har qanday taʼsiri oʻzaro taʼsirga ega boʻlib, bu taʼsirlar har doim kattaligi jihatdan teng va yoʻnalishi jihatdan qaramaqarshidir. Bu qonunni birinchi boʻlib I. Nyuton taʼriflagan.

Geometrik Statika uslublaridan foydalanib qattiq jismlarning muvozanat holatlari oʻrganiladi. Bunda, asosan, quyidagi 2 turdagi masalani yechish koʻriladi:

1. jismga qoʻyilgan kuchlar tizimini oddiy koʻrinishga keltirish;
2. jism muvozanatda boʻlishi uchun unga qoʻyiladigan kuchlar tizimi qanday shartlarni qanoatlantirishini aniqlash.

Statikaning asosiy tushunchalariga moddiy nuqta, mutlaq qattiq jism, sanoq tizimi, erkin jism, kuch, biror nuqtaga yoki ukda nisbatan kuch momenti, juft kuchlar kiradi. Kuchlarni va ularning momentlarini qoʻshish vektorlarni qoʻshish qoidasi boʻyicha amalga oshiriladi. Berilgan jismga taʼsir etuvchi barcha kuchlar Gʻ ning geometrik yigʻindisiga teng boʻlgan R kattalikka bu kuchlar tizimining bosh vektori, shu kuchlarning Omarkazga nisbatan momentlari t0 (Gʻk) ning geometrik yigʻindisiga teng boʻlgan My kattalikka esa markazga nisbatan kuchlar tizimining bosh momenti deyiladi: R q ʼGʻ^Mq1.ta(Gʻk). Demak, mutlaq qattiq jismga qoʻyilgan kuchlar tizimi bitta bosh vektor va bitta bosh momentga keltirilar ekan. Har qanday kuchlar tizimining muvozanatda boʻlishi uchun bu kuchlar tizimining bosh vektori va ixtiyoriy keltirish markaziga nisbatan bosh momenti nolga teng boʻlishi zarur va yetarlidir. Statika masalalarini grafik uslublardan foydalanib yechish kuchlar koʻpburchagini va arqonli koʻpburchakni yasashga asoslangan.

Adabiyot

• Oʻrozboyev M.T., Nazariy mexanikaningasosiy kursi, T., 1966; Shohaydarova P. va boshqa, Nazariy mexanika, T., 1991; 3 o i rov J., Nazariy mexanika, T., 1998.