Sovet-Xitoy doʻstlik, ittifoq va oʻzaro yordam shartnomasi

Sovet-Xitoy „doʻstlik, ittifoq va oʻzaro yordam toʻgʻrisida shartnoma“ (kit. savdo. 中好好好, UPR. Bu Pinyin ZhōNg-Sū Hùzhù Tiáoyuē YǒuhǎO Tóngméng) ― 1950-yil 14-fevralda Moskvada imzolangan va 1950-yil 11-aprelda kuchga kirgan^[1]. Shartnoma I.V. Stalin va Mao Tzedungning shaxsiy uchrashuvlarining natijasi boʻlsa-da, uning tashqi ishlar vazirlari tomonidan imzolangan: Xitoy Zhou Enlai va SSSRdan Andrey Vishinskiy. Shartnoma 1945-yil avgust oyida yashirin ravishda tuzilganligi va 1950-yildagi imzolash marosimi uni „maxfiy“ deb tasniflashning bir usuli boʻlganligi haqida dalillar mavjud^[2]. Aslida, shartnoma KPSS va PDA munosabatlarida boʻlinish sodir boʻlgan 1960-yillarda oʻz ahamiyatini yoʻqotdi, biroq shartnoma rasmiy ravishda 11-aprel 1980-yilgacha amal qildi 30 yillik shartnoma muddati tugashidan bir yil oldin, Xitoy tomoni uni yangilamasligini aytdi.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aslida, SSSR va Mao Tzdung boshchiligidagi Xitoy Xalq Respublikasi oʻrtasidagi yaqin munosabatlar ilgari tashkil etilgan — SSSR Xitoy kommunistik partiyasiga hokimiyat uchun kurashda yordam berganida. Shuning uchun, shartnoma imzolanishi oddiygina vaziyatni qayd etdi va Mao Tzdunning Moskvaga tashrifi bilan cheklangan edi. Biroq, Stalin vafotidan keyin va 1956-yilda SSSRda destalinizatsiya boshlangandan soʻng, mamlakatlar oʻrtasidagi munosabatlar yomonlasha boshladi. Xrushchevning KPSS XX Kongressining yopiq yigʻilishida maʼruzasi Mao Tzedung tomonidan keskin salbiy qabul qilindi. Shuningdek, XXR SSSRning yangi tashqi siyosat kursiga salbiy munosabatda boʻldi — Gʻarb davlatlari bilan „ikki tizimning tinch-totuv yashashi“ kursi sifatida tanilgan izolyatsiya va biznes aloqalarini oʻrnatishdi. XXR Sovet rahbariyatini revizionizm va Gʻarbga yon berishda aybladi.Karib dengizi inqirozi davrida Xitoy SSSR va AQShning qurolli qarama-qarshiliklari gʻoyasini qoʻllab-quvvatladi va inqirozni tinch yoʻl bilan hal qilishdan mamnun emas edi. Mao Tzedunning SSSRdan yadroviy qurol olish umidi ham amalga oshmadi. Nihoyat, 1962-yilda SSSR Hindistonni Xitoy bilan urushda qoʻllab-quvvatladi. 1963-yilda Xitoy va SSSR oʻzlarining mafkuraviy pozitsiyalarini ifoda etgan va shuning uchun kelishmovchiliklar mavjudligini rasman tan olgan xatlarni almashdilar. 1964-yilda KPSS va XKP oʻrtasidagi munosabatlarda deyarli toʻliq tanaffus yuz berdi, XXR oʻz talabalarini SSSRdan, Sovet Ittifoqi esa XXRdan oʻz mutaxassislarini chaqirib oldi. 1969-yilda Damanskiy orolida SSSR va XXR oʻrtasida qurolli toʻqnashuv boshlandi. Biroq, Doʻstlik shartnomasi bekor qilinmadi, chunki hech bir tomon diplomatik odob-axloq qoidalariga jiddiy ahamiyat bermadi.

1979-yilda Xitoy Vetnam bilan jang qildi va SSSR Vetnamni qoʻllab-quvvatladi, garchi u ikki mamlakat bilan doʻstlik va yordam shartnomalariga ega boʻlgan boʻlsa-da^[3].